Jan Kalwin — teolog w drodze

Dla jed­nych Jan Kal­win jest przy­kła­dem oby­cza­jo­we­go rygo­ry­zmu, pro­pa­ga­to­rem kościel­nej suro­wo­ści, obra­zo­bur­cą, bez­na­mięt­nym praw­ni­kiem, poda­ją­cym się za teo­lo­ga, a dla dru­gich jed­nym z naj­wy­bit­niej­szych umy­słów XVI-wiecz­nej Refor­ma­cji, dosko­na­łym sys­te­ma­ty­kiem, któ­re­mu nie była obca eku­me­nicz­na tro­ska. Dziś mija 440 lat od śmier­ci genew­skie­go Refor­ma­to­ra.

Jean Calvin uro­dził się 10. lip­ca 1509 roku w Noy­on w boga­tej i wyso­ko posta­wio­nej rodzi­nie. W 1513 rodzi­ce mogli posłać swo­je­go syna do reno­mo­wa­ne­go Col­le­ge Mon­ta­ign, w któ­rym stu­dio­wał tak­że zna­ny huma­ni­sta Erazm z Roter­da­mu oraz Igna­cy Loy­ola, zało­ży­ciel Towa­rzy­stwa Jezu­so­we­go. To wła­śnie tutaj Kal­win nawią­zu­je bli­ski kon­takt z roz­wi­ja­ją­cym się huma­ni­zmem – pierw­szą publi­ka­cją przy­szłe­go teo­lo­ga, któ­ry nie ukoń­czył nigdy stu­diów teo­lo­gicz­nych, było wyda­nie w 1532 roku komen­ta­rza do dzie­ła Sene­ki De cle­men­tia. Kil­ka­na­ście lat póź­niej stu­diu­je gre­kę w Orle­anie u pocho­dzą­ce­go z połu­dnio­wych Nie­miec Mel­chio­ra Wol­ma­ra, zwo­len­ni­ka nauk Mar­ci­na Lutra. Po śmier­ci ojca, któ­re­go Kościół eks­ko­mu­ni­ko­wał w 1528 roku, Kal­win przy­by­wa do Pary­ża, gdzie wcho­dzi w bliż­szy kon­takt z ide­ami Refor­ma­cji lute­rań­skiej i szwaj­car­skiej.

1. listo­pa­da 1533 roku Nico­las Cop, rek­tor Uni­wer­sy­te­tu w Pary­żu wygła­sza prze­mó­wie­nie opar­te na frag­men­cie z Ewan­ge­lii Mate­usza 5,3, w któ­rym jed­no­znacz­nie opo­wia­da się za żąda­nia­mi reform w Koście­le w duchu Era­zma i Lutra, ostro kry­ty­ku­jąc teo­lo­gię scho­la­stycz­ną. Wie­lu bada­czy jest zda­nia, że Kal­win brał czyn­ny udział w opra­co­wy­wa­niu tek­stu wystą­pie­nia Copa. Fak­tem jest, że już wte­dy Kal­win był zwo­len­ni­kiem refor­ma­cji i po pło­mien­nym prze­mó­wie­niu Copa musiał wraz z nim ucie­kać z Pary­ża, do któ­re­go już nigdy nie miał powró­cić. Przez kil­ka lat Kal­win ukry­wał się pod innym nazwi­skiem, poda­jąc się za Charles´a d´Espeville.

Kie­dy dokład­nie Kal­win stał się zwo­len­ni­kiem Refor­ma­cji nie­wia­do­mo. Przy­pusz­cza się, że „prze­łom” nastą­pił mię­dzy sierp­niem 1533 a majem 1534 roku. Sam Kal­win mówił o sub­i­ta conver­sio­ne, co czę­sto tłu­ma­czy się jako „nagła kon­wer­sja”, jed­nak­że w świe­tle szcze­gó­ło­wych badań nad życiem oraz teo­lo­gią fran­cu­skie­go Refor­ma­to­ra przyj­mu­je się, że owo sub­i­tus nale­ży rozu­mieć nie jak „nagłe”, lecz jako „nie­ocze­ki­wa­ne” nawró­ce­nie. Tak­że stwier­dze­nie Lutra, gdy ten mówił o swo­im prze­ży­ciu w wie­ży (Tur­mer­leb­nis), cudow­nym nawró­ce­niu nale­ży rozu­mieć jako ubar­wie­nie wła­sne­go życio­ry­su, ani­że­li jako rela­cję z rze­czy­wi­ste­go wyda­rze­nia.

W mar­cu 1536 roku powsta­je w Bazy­lei słyn­ne dzie­ło Kal­wi­na Chri­stia­nae reli­gio­nis Insti­tu­tio, zade­dy­ko­wa­ne Fran­cisz­ko­wi I. Dru­gie wyda­nie Insti­tu­tio z sierp­nia 1539 (Stras­burg) napi­sa­ne jest bar­dziej jako pod­ręcz­nik dogma­ty­ki z roz­bu­do­wa­ny­mi komen­ta­rza­mi. W tym cza­sie Kal­win jest już zna­nym refor­ma­to­rem i po przed­wcze­snej śmier­ci Ulri­cha Zwin­glie­go w 1531 roku jest obok Hein­ri­cha Bul­lin­ge­ra oraz Mar­ti­na Buce­ra klu­czo­wym teo­lo­giem refor­ma­cji szwaj­car­skiej.

W Gene­wie, do któ­rej powra­ca w 1539 roku, opra­co­wu­je na proś­bę rady miej­skiej nowy porzą­dek kościel­ny, któ­rym zasłu­żył sobie u wie­lu na mia­no genew­skie­go papie­ża. W mie­ście funk­cjo­no­wa­ła poli­cja oby­cza­jo­wa, któ­ra kon­tro­lo­wa­ła oby­wa­te­li, a upra­wia­ją­cych nie­rząd lub dopusz­cza­ją­cych się here­zji suro­wo kara­ła, tak­że śmier­cią.

W 1553 roku doszło w Gene­wie do spa­le­nia słyn­ne­go uczo­ne­go i anty­try­ni­ta­rza Micha­ła Serve­ta. Iro­nią histo­rii jest fakt, że Servet, któ­ry z wiel­ką namięt­no­ścią wygła­szał kaza­nia prze­ciw­ko Trój­cy, „trój­gło­we­mu potwo­ro­wi”, został ska­za­ny nie przez Kal­wi­na, ale przez Świę­tą Inkwi­zy­cję w Vien­ne. Kal­win kore­spon­do­wał z Serve­tem od 1546 roku, a gdy Inkwi­zy­cja schwy­ta­ła Serve­ta Kal­win natych­miast prze­słał jej mate­riał obcią­ża­ją­cy. Serve­to­wi uda­ło się uciec inkwi­zy­cji i do dziś nie­wia­do­mo dla­cze­go poja­wił się w Gene­wie, mimo iż dosko­na­le wie­dział, że cze­ka go tam suro­wa kara. Tak więc wyrok śmier­ci poprzez spa­le­nie na sto­sie, któ­ry ogło­si­ła Świę­ta Inkwi­zy­cja, wypeł­ni­ła rada miej­ska w Gene­wie. Jesz­cze na krót­ko przed egze­ku­cją Serve­ta Kal­win pró­bo­wał go oso­bi­ście prze­ko­nać do zmia­ny sta­no­wi­ska. Decy­zję o spa­le­niu Serve­ta poparł Filip Melanch­ton, któ­ry w odróż­nie­niu od Lutra, był zwo­len­ni­kiem kara­nia here­ty­ków śmier­cią.

Kal­win i Luter

Mimo iż Jan Kal­win i Mar­cin Luter († 1546) nigdy się nie spo­tka­li, to jed­nak nie spo­sób pomi­nąć ogrom­ne­go wpły­wu, jaki wywar­ła teo­lo­gia lute­rań­ska na Jana Kal­wi­na. Jeden z ini­cja­to­rów „rene­san­su Lutra” Karl Holl był prze­ko­na­ny, że Kal­win jest „naj­wy­bit­niej­szym uczniem Lutra.” Nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że naukę o uspra­wie­dli­wie­niu, fun­da­men­ty swo­jej chry­sto­lo­gii i ekle­zjo­lo­gii Kal­win zawdzię­cza Lutro­wi, od któ­re­go tak bar­dzo się róż­nił: z jed­nej stro­ny jowial­ny, moc­no zako­rze­nio­ny w śre­dnio­wiecz­nej teo­lo­gii i poboż­no­ści mnich Mar­cin, a z dru­giej praw­ni, huma­ni­sta i racjo­na­li­sta Kal­win.

Licz­ne pró­by dia­lo­gu mię­dzy wit­ten­ber­ską a szwaj­cr­ską refor­ma­cją nie powio­dły się. Roz­mo­wy reli­gij­ne w Mar­bur­gu (1529) mię­dzy Lutrem a Zwin­glim, poświę­co­ne rozu­mie­niu Wie­cze­rzy Pań­skiej, dopro­wa­dzi­ły do jesz­cze więk­sze­go roz­ła­mu. Przy­znać nale­ży, że w szcze­gól­no­ści Luter oka­zał się być nie­ustę­pli­wy i z wiel­ką gor­li­wo­ścią bro­nił real­nej obec­no­ści Chry­stu­sa w chle­bie i winie. Gdy dwa lata póź­niej Zwin­gli ginie na polu wal­ki jako kape­lan Zury­chu w woj­nie prze­ciw­ko połu­dnio­wym kan­to­nom szwaj­car­skim, Luter widzi to jako znak z nie­ba prze­ciw­ko bez­boż­nej teo­lo­gii Zwin­glie­go. Jak poto­czy­ła­by się histo­ria Refor­ma­cji, gdy­by zamiast Zwin­glie­go przy sto­le sie­dział Kal­win? Moż­na jedy­nie spe­ku­lo­wać, jed­nak­że fak­tem jest to, że Kal­win darzył Lutra ogrom­nym sza­cun­kiem i to nie bez wza­jem­no­ści. Sam Kal­win o zwin­gliań­skiej nauce o Wie­cze­rzy Pań­skiej wyra­żał się wie­lo­krot­ne w spo­sób nega­tyw­ny, nazy­wa­jąc ją nazbyt „pro­fa­nicz­ną.”

Kal­win moc­no dążył do zjed­no­cze­nia z lute­rań­ską refor­ma­cją. Ofi­cjal­nie przy­znał się do Kon­fe­sji Augs­bur­skiej z 1530 roku, a tak­że do jej zmie­nio­nej wer­sji (Con­fes­sio Augu­sta­na Varia­ta) z 1541 roku. W swo­ich pismach jasno mówił, że wszyst­ko to, co zawar­te jest w Kon­fe­sji Augs­bur­skiej nie jest sprzecz­ne z jego teo­lo­gią. Tam, gdzie mię­dzy nim, a jego ser­decz­nym przy­ja­cie­lem Melanch­to­nem wystę­po­wa­ły róż­ni­ce Kal­win wie­lo­krot­nie bro­nił Melanch­to­na przed bar­dziej gor­li­wy­mi Szwaj­ca­ra­mi, argu­men­tu­jąc, że Melanch­ton wypo­wia­da się cza­sa­mi bar­dziej jako filo­zof niż teo­log.

Teo­lo­gia

Wyzna­ję, że jestem jed­nym z tych, któ­rzy piszą, gdy myśli kro­czą naprzód oraz jed­nym z tych, któ­rzy kro­czą dalej w pisa­niu – ten cytat ze św. Augu­sty­na Kal­win doda­wał od 1543 roku do każ­de­go wyda­nia Insti­tu­tio. Tym samym pod­kre­ślał typo­we dla teo­lo­gii refor­mo­wa­nej prze­ko­na­nie, że teo­lo­gia jako ludz­ka reflek­sja nad wia­rą nie może sta­nąć w miej­scu, nie może zado­wo­lić się wła­sny­mi sfor­mu­ło­wa­nia­mi, jej żywio­łem jest dyna­mi­ka życie, któ­re nie­ustan­nie wyma­ga wyzna­wa­nia wia­ry i coraz to nowych słów.

Zarów­no przez swo­ich zwo­len­ni­ków, jak i prze­ciw­ni­ków Kal­win podzi­wia­ny był za swo­ją dosko­na­łą zna­jo­mość tra­dy­cji patry­stycz­nej. Wiel­kim pie­ty­zmem ota­czał św. Augu­styn (pro­blem wol­nej woli). W dys­ku­sjach o Eucha­ry­stii czę­sto się­gał Cyry­la Alek­san­dryj­skie­go, a za naj­więk­sze­go komen­ta­to­ra ksiąg biblij­nych uwa­żał św. Jana Zło­to­uste­go. Nie prze­szka­dza­ło to jed­nak Kal­wi­no­wi w tym, by odrzu­cać naukę tych ojców Kościo­ła, któ­rzy wypo­wia­da­li się jego oce­nie nie­zgod­nie ze świa­dec­twem Sło­wa Boże­go.

Ogrom­ny nacisk w swo­jej teo­lo­gii Kal­win kładł na chry­sto­lo­gię. Mimo iż opie­rał się w dużej mie­rze na Lutrze, to uda
ło mu się stwo­rzyć pod­wa­li­ny pod teo­lo­gię refor­mo­wa­ną, szcze­gól­nie w odnie­sie­niu do escha­to­lo­gicz­ne­go wymia­ru chry­sto­lo­gii. Rów­nież w escha­to­lo­gicz­nym sen­sie nale­ży rozu­mieć słyn­ne extra calvi­ni­sti­cum (poję­cie uku­te w 1623 roku przez gne­zjo­lu­te­ra­nów), któ­re myl­nie iden­ty­fi­ko­wa­no z filo­zo­ficz­ną zasa­dą fini­tum non capax infi­ni­ti (skoń­czo­ne nie może objąć nie­skoń­czo­ne­go), któ­re u Kal­wi­na nigdzie nie wystę­pu­je. Ory­gi­nal­ny jest rów­nież wkład Kal­wi­na do ekle­zjo­lo­gii oraz pneu­ma­to­lo­gii.

Przez całe życie Kal­win cięż­ko pra­co­wał. Odbi­ło to się na jego zdro­wiu i poży­ciu rodzin­nym. Oże­nił się tyl­ko raz, w 1540 roku z Ide­let­te de Bure, któ­ra uro­dzi­ła mu dwa lata póź­niej syna. Nie­ste­ty dziec­ko zmar­ło krót­ko po poro­dzie. Mał­żeń­stwo z Ide­let­te trwa­ło tyl­ko 9 lat – w 1549 Ide­let­te umie­ra. 27. kwiet­nia 1564 roku Kal­win wygła­sza swo­je ostat­nie prze­mó­wie­nie przed tzw. Małą Radą Gene­wy. Dokład­nie mie­siąc póź­niej umie­ra i zosta­je pocho­wa­ny na cmen­ta­rzu Pla­in­pa­la­is. Zgod­nie z życze­niem Kal­wi­na miej­sce jego pochów­ku nie ozna­czo­no żad­nym kamie­niem, dla­te­go też do dziś nie­zna­ne jest dokład­ne miej­sce jego pochów­ku.

Link: Kościół Ewan­ge­lic­ko-Refor­mo­wa­ny w RP

:: Jan Kal­win — krzep­ki 500-latek