Państwo świeckie czy księże?

Pań­stwo świec­kie czy księ­że? Spór o rolę ducho­wień­stwa kato­lic­kie­go w Rze­czy­po­spo­li­tej w cza­sach Zyg­mun­ta III Wazy. Wybór tek­stówProf. zw. dr hab. Urszu­la Augu­sty­niak jest uzna­ną badacz­ką epo­ki nowo­żyt­nej. Pra­cu­je w Insty­tu­cie Histo­rycz­nym Uni­wer­sy­te­tu War­szaw­skie­go. Pro­wa­dzi bada­nia z zakre­su kul­tu­ry poli­tycz­nej, woj­sko­wo­ści i sto­sun­ków wyzna­nio­wych w Rze­czy­po­spo­li­tej Oboj­ga Naro­dów, a szcze­gól­nie Wiel­kie­go Księ­stwa Litew­skie­go w pierw­szej poło­wie XVII stu­le­cia.
Opu­bli­ko­wa­ła m.in. mono­gra­fie nauko­we: Infor­ma­cja i pro­pa­gan­da w Pol­sce za Zyg­mun­ta III (1981); Kon­cep­cje naro­du i spo­łe­czeń­stwa w lite­ra­tu­rze ple­bej­skiej od koń­ca XVI do koń­ca XVII wie­ku (1989); Wazo­wie i „kró­lo­wie roda­cy”. Stu­dium wła­dzy kró­lew­skiej w Rze­czy­po­spo­li­tej XVII wie­ku (1999); Dwór i klien­te­la Krzysz­to­fa Radzi­wił­ła (1585–1640). Mecha­ni­zmy patro­na­tu (2001); W służ­bie het­ma­na i Rze­czy­po­spo­li­tej. Klien­te­la woj­sko­wa Krzysz­to­fa Radzi­wił­ła (1585–1640) (2004); pod­ręcz­nik aka­de­mic­ki Histo­ria Pol­ski 1572–1795 (2008) oraz edy­cje źró­dło­we: „Spi­sek orle­ań­ski” w latach 1626–1628 (wraz z W. Soko­łow­skim; 1990) i Testa­men­ty ewan­ge­li­ków refor­mo­wa­nych w Wiel­kim Księ­stwie Litew­skim w XVI-XVIII wie­ku (1992). Jest też autor­ką wie­lu gło­śnych spe­cja­li­stycz­nych roz­praw, a jej publi­ka­cje są cenio­ne i sze­ro­ko dys­ku­to­wa­ne w kra­ju i za gra­ni­cą. Jako pro­mo­tor­ka wie­lu roz­praw dok­tor­skich i recen­zent­ka w pro­ce­du­rach habi­li­ta­cyj­nych wywar­ła sil­ny wpływ na kształ­to­wa­nie się śro­do­wi­ska bada­czy pol­skiej Refor­ma­cji.
Oma­wia­na książ­ka to anto­lo­gia pol­skich ręko­pi­śmien­nych tek­stów źró­dło­wych z lat 1595–1639, dotych­czas w więk­szo­ści nie­zna­nych nawet histo­ry­kom. To plon wie­lo­let­nich kwe­rend, któ­re Autor­ka prze­pro­wa­dzi­ła w archi­wach pol­skich i zagra­nicz­nych. Książ­ka zawie­ra tek­sty zacho­wa­ne głów­nie w syl­wach szla­chec­kich, repre­zen­tu­ją­ce zapo­mnia­ny dzi­siaj nurt pol­skiej publi­cy­sty­ki poli­tycz­nej, zwią­za­ny ze zja­wi­skiem anty­kle­ry­ka­li­zmu szla­chec­kie­go — wystę­pu­ją­ce­go w pro­gra­mie ruchu egze­ku­cyj­ne­go w poło­wie XVI stu­le­cia, następ­nie w okre­sie roko­szu san­do­mier­skie­go 1606–1608, trwa­ją­ce­go do XVIII wie­ku, kie­dy na tra­dy­cyj­ny kon­flikt mię­dzy szlach­tą a kle­rem nało­ży­ły się wpły­wy pre­oświe­ce­nio­we­go racjo­na­li­zmu. Auto­rzy to prze­waż­nie ewan­ge­li­cy, ale recep­cja ich utwo­rów była ogól­no­pol­ska, zwłasz­cza w śro­do­wi­sku szla­chec­kich dzia­ła­czy poli­tycz­nych. Były to nie­jed­no­krot­nie tek­sty stric­te publi­cy­stycz­ne, poli­tycz­ne — krą­ży­ły w licz­nych odpi­sach na sej­mach i sej­mi­kach, były dys­ku­to­wa­ne na zjaz­dach szla­chec­kich, rów­nież czę­sto cyto­wa­ne w zacho­wa­nej kore­spon­den­cji.
Wybór tek­stów źró­dło­wych miał na celu nie tyle udo­wod­nie­nie tezy o sile anty­kle­ry­ka­li­zmu szlach­ty, ile zobra­zo­wa­nie zło­żo­ne­go cha­rak­te­ru jej postaw poli­tycz­nych, czę­ścio­wo tyl­ko deter­mi­no­wa­nych przez czyn­ni­ki wyzna­nio­we. Przede wszyst­kim Autor­ka prze­pro­wa­dza rewi­zję tra­dy­cyj­nej inter­pre­ta­cji spo­rów szlach­ty z kle­rem jako kon­flik­tu eko­no­micz­ne­go lub obro­ny Kon­fe­de­ra­cji War­szaw­skiej. W ten spo­sób dzie­ło dostar­cza współ­cze­snym czy­tel­ni­kom mate­ria­łu do prze­my­śleń nad aktu­al­ną rolą kościo­ła kato­lic­kie­go w prze­mia­nach cywi­li­za­cyj­nych, a tak­że nad gene­zą róż­ne­go rodza­ju postaw anty­kle­ry­kal­nych. Zamia­rem Edy­tor­ki było przy­po­mnie­nie, że kul­ty­wo­wa­na przez eli­ty szla­chec­kie od XV do XVIII w. kon­cep­cja pań­stwa świec­kie­go i demo­kra­tycz­ne­go sta­no­wi inte­gral­ną część pol­skiej tra­dy­cji poli­tycz­nej, zde­cy­do­wa­nie alter­na­tyw­ną wobec uni­tar­nej i polo­cen­trycz­nej wizji kontr­re­for­ma­to­rów spod zna­ku Pio­tra Skar­gi.
Prof. Urszu­la Augu­sty­niak jest prze­ko­na­na, że tra­dy­cja ta zasłu­gu­je dzi­siaj na przy­wró­ce­nie do świa­do­mo­ści histo­rycz­nej i poli­tycz­nej Pola­ków. Poglą­dom tym Autor­ka czę­sto daje publicz­ny wyraz w śro­do­wi­sku nauko­wym — choć­by w publicz­nych dys­ku­sjach, na wykła­dach i semi­na­riach na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim i innych uczel­niach w kra­ju i za gra­ni­cą.
Pole­cam zapo­zna­nie się ze szcze­gó­ło­wym spi­sem tre­ści tej obszer­nej publi­ka­cji. Sądzę rów­nież, że książ­ka może i powin­na być przed­mio­tem debat nie tyl­ko wśród histo­ry­ków i poli­ty­ków, ale też w śro­do­wi­sku pol­skich chrze­ści­jan i eku­me­ni­stów.