Patriarcha Konstantynopola i Kościół prawosławny na Ukrainie

Sza­now­ni Pań­stwo, nie znam się zupeł­nie na tema­ty­ce Kościo­ła pra­wo­sław­ne­go, dla­te­go też chcia­ła­bym zadać Pań­stwu może zbyt try­wial­ne pyta­nie. Czy Kościo­ło­wi pra­wo­sław­ne­mu na całym świe­cie prze­wo­dzi Patriar­cha Bar­to­lo­me­usz, na podo­bień­stwo Jana Paw­ła II (porów­na­nie to sto­su­ję dla moje­go peł­niej­sze­go zro­zu­mie­nia). Czy Ukra­iń­ski Kościół Pra­wo­sław­ny pod­le­ga w hie­rar­chii Patriar­sze Bar­to­lo­me­uszo­wi, czy też w jakiś spo­sób uza­le­śnio­ny jest od patriar­cha­tu rosyj­skie­go (moskiew­skie­go). O ile wiem, na Ukra­inie nie ma patriar­cha­tu (nie­ste­ty nie wiem nawet co to dokład­nie zna­czy, praw­do­po­dob­nie naj­wyż­sza jed­nost­ka orga­ni­za­cyj­na Kościo­ła pra­wo­sław­ne­go).

Sza­now­na Pani,

Patriar­cha Bar­to­lo­me­usz jest hono­ro­wym zwierzch­ni­kiem świa­to­we­go pra­wo­sła­wia, któ­re skła­da się z auto­ke­fa­licz­nych (czy­li nie­za­leż­nych) kościo­łów. Jed­ność Kościo­łów pra­wo­sław­nych pole­ga na wspól­nym wyzna­niu wia­ry (sfor­mu­ło­wa­nym przez VII pierw­szych Sobo­rów powszech­nych od IV do VIII w.), wza­jem­nym uzna­niu spra­wo­wa­nych sakra­men­tów oraz zacho­wy­wa­niu wspól­nej, bizan­tyj­skiej tra­dy­cji litur­gicz­nej, kano­nicz­nej i ducho­wej. Pra­wo­sła­wie nie posia­da zaś – tak, jak w przy­pad­ku Kościo­ła kato­lic­kie­go- jed­no­li­tej struk­tu­ry i jed­no­ści orga­ni­za­cyj­nej o cha­rak­te­rze glo­bal­nym. Każ­dy z 15 Kościo­łów pra­wo­sław­nych jest nie­za­leż­ny i sam zarzą­dza swo­imi wewnętrz­ny­mi spra­wa­mi. Zwierzch­ni­cy naj­więk­szych, naj­waż­niej­szych bądź sta­ro­żyt­nych Kościo­łów noszą tytuł Patriar­chy: są to bisku­pi sto­ją­cy na cze­le Kościo­ła Kon­stan­ty­no­po­la, Alek­san­drii, Antio­chii, Jero­zo­li­my, Rosji, Ser­bii, Rumu­nii, Buł­ga­rii i Gru­zji (Katho­li­kos-Patriar­cha). Na cze­le pozo­sta­łych kościo­łów sto­ją arcy­bi­sku­pi — metro­po­li­ci. Każ­dy z nich ma wła­dze (jurys­dyk­cje), któ­rą wyko­nu­je wraz ze Świę­tym Syno­dem, sto­sow­nie do pra­wa i zwy­cza­ju swo­je­go Kościo­ła, i nie ma żad­nych praw zwierzch­nich poza swo­im wła­snym Kościo­łem i poza swo­im „tery­to­rium kano­nicz­nym”.

Doty­czy to tak­że Patriar­chy Kon­stan­ty­no­po­la, któ­ry jest jedy­nie „pierw­szym pośród rów­nych” (pri­mus inter pares) zwierzch­ni­ków kościel­nym w pra­wo­sła­wiu. Jego rola, poza wła­snym kościo­łem, jest jedy­nie hono­ro­wa i sym­bo­licz­na. W prze­ci­wień­stwie do Papie­ża rzym­skie­go cie­szą­ce­go się w Koście­le kato­lic­kim peł­nia rze­czy­wi­stej i bez­po­śred­niej wła­dzy w każ­dym koście­le, jego zada­niem jest więc koor­dy­na­cja dzia­łań, pomoc w poszu­ki­wa­niu kom­pro­mi­su w sytu­acjach spo­ru pomię­dzy poszcze­gól­ny­mi Kościo­ła­mi, zwo­ły­wa­nie wspól­nych spo­tkań.

Jego zwierzch­nic­twu pod­le­ga jedy­nie mikro­sko­pij­ny Kościół w Tur­cji oraz — w pew­nym zakre­sie — die­ce­zje pra­wo­sław­ne w pół­noc­nej Gre­cji oraz Świę­ta Góra Athos. Zwierzch­nic­twu Kon­stan­ty­no­po­la pod­le­ga­ją tak­że para­fie two­rzo­ne przez grec­ką dia­spo­rę na świe­cie; są one zor­ga­ni­zo­wa­ne w trzy arcy­bi­skup­stwa z sie­dzi­ba w Lon­dy­nie (Wlk. Bry­ta­nia i Irlan­dia), Syd­ney (Austra­lia, Nowa Zelan­dia, Indie, Korea, Japo­nia, Fili­pi­ny, Sin­ga­pur, Indo­ne­zja i Hong-Kong) i Toron­to (Pół­noc­na i Połu­dnio­wa Ame­ry­ka). Z histo­rycz­nych powo­dów Patriar­sze Kon­stan­ty­no­po­la pod­le­ga­ją tez Kościo­ły two­rzo­ne przez uchodź­ców z po rewo­lu­cji bol­sze­wic­kiej: Ame­ry­kań­ski Kar­pa­to-Rusiń­ski Pra­wo­sław­ny Kościół Kato­lic­ki, Ukra­iń­ski Kościół Pra­wo­sław­ny w Ame­ry­ce, Rosyj­ska Pra­wo­sław­na Archi­die­ce­zja w Zachod­niej Euro­pie, Albań­ska Pra­wo­sław­na Die­ce­zja w Ame­ry­ce, Bia­ło­ru­ski Sobór Pra­wo­sław­nych Kościo­łów w Pół­noc­nej Ame­ry­ce, Ukra­iń­ski Pra­wo­sław­ny Kościół w Kana­dzie oraz Ukra­iń­ski Pra­wo­sław­ny Kościół w Sta­nach Zjed­no­czo­nych.

Sytu­acja kościel­na na Ukra­inie jest obec­nie dość skom­pli­ko­wa­na. Ist­nie­ją tam dziś trzy kościo­ły pra­wo­sław­ne. Pierw­szy z nich, Kościół pra­wo­sław­ny na Ukra­inie, pod­le­ga Patriar­cha­to­wi Moskiew­skie­mu sta­no­wiąc część Rosyj­skie­go Kościo­ła Pra­wo­sław­ne­go. Na jego cze­le stoi metro­po­li­ta kijow­ski. Tyl­ko ten kościół jest uzna­wa­ny przez inne kościo­ły pra­wo­sław­ne pozo­sta­jąc z nimi w jed­no­ści. Pod­po­rząd­ko­wa­nie Patriar­cha­to­wi Moskiew­skie­mu dopro­wa­dzi­ło w 1992 r. do powsta­nia rów­no­le­głej, pra­wo­sław­nej struk­tu­ry na Ukra­inie – Ukra­iń­skie­go Kościo­ła Pra­wo­sław­ne­go Patriar­cha­tu Kijow­skie­go. Zwierzch­nik Kościo­ła nosi tytuł patriar­chy, jed­nak­że kościół ten nie jest uzna­wa­ny przez żaden inny kościół pra­wo­sław­ny, trwa­jąc w sta­nie fak­tycz­nej schi­zmy (czy­li roz­ła­mu) z pozo­sta­łym świa­tem pra­wo­sław­nym. Ist­nie­je wresz­cie od lat 20 tych ubie­głe­go stu­le­cia jesz­cze jeden, nie­ka­no­nicz­ny (czy­li nie­uzna­wa­ny przez inne Kościo­ły pra­wo­sław­ne) Ukra­iń­ski Auto­ke­fe­licz­ny Kościół Pra­wo­sław­ny, z Patriar­chą na cze­le. Kościół ten, przez lata komu­ni­zmu obec­ny był głów­nie wśród emi­gra­cji. Od roku 1990 posia­da para­fie i hie­rar­chię tak­że na Ukra­inie.

Na Ukra­inie obec­ny jest jesz­cze Kościół pra­wo­sław­nej tra­dy­cji, któ­ry od cza­su Unii Brze­skiej w XVI w pozo­sta­je w peł­nej jed­no­ści z Bisku­pem Rzy­mu. Jest to Ukra­iń­ski Kościół Gre­ko – Kato­lic­ki, jeden z 22 kato­lic­kich kościo­łów wschod­nich. Jego zwierzch­nik nosi tytuł Arcy­bi­sku­pa więk­sze­go. Trwa­ją sta­ra­nia o uzna­nie dla nie­go tytu­łu Patriar­chy.

Piotr Thie­me