Na razie straszy, ale będzie zachwycać

W Ryma­no­wie k. Kro­sna przez wie­ki żyli razem chrze­ści­ja­nie wschod­ni i zachod­ni oraz Żydzi. Tutaj mie­li swo­je domy oraz świą­ty­nie. II woj­na świa­to­wa w bole­sny spo­sób zamknę­ła te dzie­je, w nie­pa­mięć ode­szła nie­po­wta­rzal­na aura kre­so­wych, wie­lo­kul­tu­ro­wych mia­ste­czek.

W tym mie­ście znaj­du­je się syna­go­ga – naj­star­sza na Pod­kar­pa­ciu i jed­nej z naj­star­szych w Pol­sce. Tutaj do gro­bu słyn­ne­go cady­ka Mene­cha Men­dla piel­grzy­mu­ją co roku cha­sy­dzi, wci­ska­jąc kwi­tłech — kar­tecz­ki w szcze­li­ny ohe­la — gro­bow­ca. Wie­rzą, że ich cadyk prze­ka­że je Temu, któ­re­go Imie­nia nie odwa­ża­ją się gło­śno wyma­wiać.

Cho­ciaż na razie syna­go­ga jest w opła­ka­nym sta­nie i bar­dziej przy­po­mi­na ruiny niż daw­ną wspa­nia­łą boż­ni­cę, to jed­nak w tym roku jej wygląd ma się rady­kal­nie zmie­nić. W grud­niu ub. r. miej­sco­wość tę odwie­dzi­li człon­ko­wie nowo­jor­skie­go Związ­ku Żydów Ryma­now­skich i rabin Abra­ham Reich. Razem z war­szaw­ską Fun­da­cją Ochro­ny Mie­nia Żydow­skie­go, wła­dza­mi mia­sta i powia­tu oraz kon­ser­wa­to­rem zabyt­ków powzię­li decy­zję o odbu­do­wie syna­go­gi.

Ryma­nów został zało­żo­ny w XIV w. Żydzi osie­dli­li się tu już w XVI w. i miesz­ka­li do likwi­da­cji get­ta w 1942 r. Tutaj uro­dził się Iza­ak Izy­dor Rabi (1898–1988), lau­re­at nagro­dy Nobla z fizy­ki. Na prze­ło­mie XVIII i XIX w. był tu waż­ny ośro­dek cha­sydz­ki, sku­pio­ny wokół cady­ków Mena­che­ma Men­dla (zmarł w 1815 r.) oraz Cwi Hir­sza Kohe­na (zmarł w 1846 r.), jego ucznia i następ­cy. Cady­cy byli nauczy­cie­la­mi wia­ry i ducho­wy­mi przy­wód­ca­mi, sły­nę­li z emo­cjo­nal­nych spo­so­bów modli­twy, któ­ra czę­sto wyra­ża­ła się poprzez żywio­ło­wy śpiew i taniec. Cadyk Men­del jest auto­rem słyn­ne­go zda­nia: „Wiel­kość chle­ba powin­na być dopa­so­wa­na do wiel­ko­ści gło­du, a nie do ceny”. Miał je z obu­rze­niem wypo­wie­dzieć, kie­dy pew­ne­go razu zoba­czył, jak bie­da­cy, przy­cho­dzą­cy do jego domu po wspar­cie, otrzy­ma­li chle­by mniej­sze niż zwy­kle. Przed woj­ną w Ryma­no­wie żyło oko­ło 2 tys. Żydów, któ­rzy sta­no­wi­li oko­ło 40 proc. miesz­kań­ców. Był tu m.in. pałac rabi­nów oraz che­der, czy­li uczel­nia, gdzie stu­dio­wa­no Torę. We wrze­śniu 1939 r. Niem­cy wysie­dli­li więk­szość Żydów, pozo­sta­łych zamknię­to w get­cie, liczą­cym ponad 1,6 tys. osób. W 1942 r. mło­de oso­by umiesz­czo­no w obo­zie pra­cy w Pła­szo­wie, pra­wie 100 kobiet i dzie­ci roz­strze­la­no w pobli­skim lesie, a pozo­sta­łych wywie­zio­no do obo­zu zagła­dy w Bełż­cu.

Syna­go­gę zbu­do­wa­no w I poł. XVII lub nawet już pod koniec XVI w. W cza­sie II woj­ny świa­to­wej Niem­cy ją znisz­czy­li, a świę­te księ­gi spa­li­li. Po woj­nie roz­biór­ka dachu i pożar w 1957 r. dopeł­ni­ły dzie­ła znisz­cze­nia. Do dziś zacho­wa­ła sala modlitw, a w niej wspar­ta na czte­rech fila­rach bima — miej­sce gdzie czy­ta­no Torę oraz aron ha-kodesz, wnę­ka w ścia­nie z inskryp­cja­mi hebraj­ski­mi, gdzie prze­cho­wy­wa­no świę­te zwo­je.

17 stycz­nia w Koście­le kato­lic­kim w Pol­sce po raz ósmy obcho­dzo­ny był Dzień Juda­izmu. W tym roku miał on szcze­gól­ną wymo­wę, ponie­waż przy­padł w 40. rocz­ni­cę ogło­sze­nia sobo­ro­wej dekla­ra­cji o sto­sun­ku Kościo­ła do reli­gii nie­chrze­ści­jań­skich „Nostra aeta­te”. Doku­ment ten był i wciąż jest prze­ło­mo­wy, m. in. dla­te­go, że uczy nowej świa­do­mo­ści i wyobraź­ni wia­ry: chrze­ści­ja­nie, jako lud Dru­gie­go Przy­mie­rza, złą­cze­ni są korze­nia­mi i ducho­wy­mi wię­za­mi z naro­dem Abra­ha­ma, ludem Pierw­sze­go Przy­mie­rza.