Estoński Kościół Prawosławny

W latach 1523–1526 zaczy­na się na zie­miach estoń­skich, pod­le­głych Zako­no­wi Kawa­le­rów Mie­czo­wych, Refor­ma­cja. W 1561 r. ostat­ni mistrz zako­nu prze­cho­dzi na lute­ra­nizm. Z powo­du woj­ny w latach 1558–1583 Esto­nia zosta­ła podzie­lo­na pomię­dzy Pol­skę i Szwe­cję, przy czym już w 1629 r. cała Esto­nia zna­la­zła się w rękach lute­rań­skich Szwe­dów. W latach 1710–1721 z powo­du Wiel­kiej Woj­ny Pół­noc­nej Esto­nia sta­je się czę­ścią Rosji, przy czym reli­gią kra­ju pozo­sta­je lute­ra­nizm. W 1739 r. opu­bli­ko­wa­na jest pierw­sza Biblia w języ­ku estoń­skim. Z bie­giem cza­su coraz więk­sze wpły­wy zaczy­na odgry­wać na tych zie­miach pra­wo­sła­wie i wkrót­ce ist­nie­je już tam mały Kościół pra­wo­sław­ny. W XIX wie­ku ma miej­sce rusy­fi­ka­cja Esto­nii, w tym przy­mu­sza­nie lud­no­ści rdzen­nie estoń­skiej do wstę­po­wa­nia do pra­wo­sła­wia. Po rewo­lu­cji bol­sze­wic­kiej w 1917 r. Esto­nia pro­kla­mo­wa­ła nie­pod­le­głość, uzna­ną przez wła­dze radziec­kie w 1920 r. Z powo­du uzy­ska­nia nie­pod­le­gło­ści i prze­śla­do­wa­nia pra­wo­sła­wia w ZSRR pra­wo­sław­ny biskup Tali­na, Alek­san­der, popro­sił w 1923 r. Mele­tio­sa IV, patriar­chę Kon­stan­ty­no­po­la, o przy­gar­nię­cie Kościo­ła w jego kra­ju pod swo­ją jurys­dyk­cję. Ten zgo­dził się na tę proś­bę w dniu 7 lip­ca 1923 r. nada­jąc Kościo­ło­wi Esto­nii auto­no­mię, a bisku­pa Alek­san­dra mia­nu­je metro­po­li­tą Tali­na i całej Esto­nii. W 1940 r. Kościół ten liczył już oko­ło 210 tysię­cy wier­nych, 3 bisku­pów, 156 para­fii, 131 księ­ży, 19 dia­ko­nów i posia­dał 2 klasz­to­ry i 1 semi­na­rium. Więk­sza część jego człon­ków była zło­żo­na z rdzen­nych Estoń­czy­ków.

17 czerw­ca 1940 r. Esto­nia zosta­ła ofi­cjal­nie przy­łą­czo­na przez Sta­li­na do ZSRR. Zaczy­na­ją się czyst­ki, w Koście­le. Lud­ność kra­ju nawet przy­chyl­nie wita wkra­cza­ją­cych tam 22 czerw­ca 1941 r. żoł­nie­rzy hitle­row­skich, któ­rzy jed­nak mor­du­ją oko­ło 15 tysię­cy osób. W 1944 r. kraj ponow­nie zosta­je przy­łą­czo­ny do ZSRR. Metro­po­li­ta Alek­san­der z 23 swo­imi księż­mi ucie­ka­ją do Sztok­hol­mu dając asy­sten­cję oko­ło 10 tys. Estoń­czy­ków miesz­ka­ją­cym w róż­nych kra­jach i two­rząc Kościół na wygna­niu, pod­po­rząd­ko­wa­ny Kon­stan­ty­no­po­lo­wi. Po śmier­ci metro­po­li­ty Alek­san­dra w 1953 r. eku­me­nicz­ny patriar­cha Kon­stan­ty­no­po­la kon­se­kro­wał na pra­wo­sław­ne­go bisku­pa Estoń­czy­ków Juri Val­be, któ­ry zmarł w 1961 r. Po jego śmier­ci patriar­cha nie dał Estoń­czy­kom nowe­go bisku­pa, ale oddał estoń­skie para­fie pod zarząd (omo­fo­rion) miej­sco­wych bisku­pów patriar­cha­tu eku­me­nicz­ne­go. Tym­cza­sem Kościół pra­wo­sław­ny w samej Esto­nii został pod­po­rząd­ko­wa­ny patriar­cha­to­wi moskiew­skie­mu. Naci­ska­ny przez patriar­chat moskiew­ski patriar­cha Kon­stan­ty­no­po­la ogło­sił w 1978 r., że nada­na Kościo­ło­wi w Esto­nii w 1923 r. auto­no­mia nie ma już żad­ne­go zna­cze­nia.              

Kie­dy w 1991 r. Esto­nia ogło­si­ła nie­pod­le­głość znacz­na więk­szość wier­nych Estoń­skie­go Kościo­ła Pra­wo­sław­ne­go była już pocho­dze­nia rosyj­skie­go. Zaczę­ła się zaraz gwał­tow­na dys­ku­sja pomię­dzy zwo­len­ni­ka­mi pozo­sta­nia pod jurys­dyk­cją patriar­cha­tu moskiew­skie­go i tymi, któ­rzy chcie­li powro­tu pod pro­tek­cję Kon­stan­ty­no­po­la i ponow­ne­go uzna­nia auto­no­mii Kościo­ła nada­nej mu przez patriar­chę eku­me­nicz­ne­go w 1923 r.

Wbrew Moskwie Świę­ty Synod Patriar­cha­tu Kon­stan­ty­no­pol­skie­go w dniu 20 lute­go 1996 r. ponow­nie przy­wró­cił Estoń­skie­mu Kościo­ło­wi Pra­wo­sław­ne­mu jego daw­ną auto­no­mię i w ten oto spo­sób Kościół ten ponow­nie zna­lazł się pod jurys­dyk­cją Kon­stan­ty­no­po­la. Wybra­no rów­nież bisku­pa Jana z Fin­lan­dii jako cza­so­we­go sze­fa, „locum tenens”, Kościo­ła, pozo­sta­wia­jąc wybór Estoń­czy­ka na bisku­pa na póź­niej. Patriar­cha moskiew­ski zare­ago­wał bar­dzo twar­do zry­wa­jąc nawet sto­sun­ki z patriar­cha­tem eku­me­nicz­nym z Kon­stan­ty­no­po­la i usu­wa­jąc imię patriar­chy eku­me­nicz­ne­go z modlitw litur­gicz­nych.         

9 mar­ca 1999 r. zebrał się w Tali­nie kon­gres Auto­no­micz­ne­go Estoń­skie­go Kościo­ła Pra­wo­sław­ne­go, aby pod­dać dys­ku­sji fakt nie posia­da­nia jesz­cze przez Kościół swo­je­go, miesz­ka­ją­ce­go w Esto­nii bisku­pa. W kon­gre­sie uczest­ni­czy­li arcy­bi­skup Jan z Fin­lan­dii i przed­sta­wi­cie­le patriar­chy z Kon­stan­ty­no­po­la. W koń­cu uczest­ni­cy kon­gre­su uzna­li, że  jeśli Estoń­czy­cy nie będą mieć swo­je­go wła­sne­go kan­dy­da­ta na hie­rar­chę Kościo­ła, to popro­szą patriar­chę eku­me­nicz­ne­go o obsa­dze­nie tego sta­no­wi­ska przez pomoc­ni­cze­go bisku­pa pra­wo­sław­nej metro­po­lii grec­kiej we Fran­cji, uro­dzo­ne­go w 1940 r. Ste­pha­no­sa de Nazian­zus, któ­re­go sie­dzi­ba znaj­do­wa­ła się w Niza. Tak też się sta­ło i 13 mar­ca 1999 r. Świę­ty Synod Patriar­cha­tu Eku­me­nicz­ne­go wybrał Ste­pha­no­sa na metro­po­li­tę Tali­na i całej Esto­ni, pro­sząc go rów­nież o zre­or­ga­ni­zo­wa­nie Kościo­ła i przy­go­to­wa­nie wybo­ru przy­szłych lokal­nych bisku­pów. Według danych z 1999 r. nowe­mu bisku­po­wi pod­le­ga­ło oko­ło 9 tysię­cy wier­nych i 58 para­fii w kra­ju oraz w USA, Kana­dzie, Szwaj­ca­rii, Austra­lii, itd.               Tym­cza­sem olbrzy­mia więk­szość miesz­ka­ją­cych w Esto­nii pra­wo­sław­nych pozo­sta­ło pod jurys­dyk­cją patriar­cha­tu moskiew­skie­go, w Die­ce­zji Talin. Jest ich tam oko­ło 70 tysię­cy i posia­da­ją 30 para­fii i klasz­tor w Pju­kh­tit­sa.