Fińscy luteranie w Rosji

Poło­żo­ną mię­dzy Zato­ką Fiń­ską, dorze­czem Newy a jezio­rem Łado­ga Ingrię, pier­wot­nie zamiesz­ki­wa­ły ple­mio­na ugro-fiń­skie. Wkrót­ce tere­ny te zaczę­ła opa­no­wy­wać tak­że lud­ność sło­wiań­ska, sze­rząc chrze­ści­jań­stwo obrząd­ku wschod­nie­go i przej­mu­jąc wła­dzę. Poja­wi­li się tak­że misjo­na­rze łaciń­scy. Jed­nak ani jed­ni, ani dru­dzy nie odnie­śli suk­ce­sów. Co praw­da pierw­sze chrzty mia­ły miej­sce już w XII w., jed­nak pogań­stwo prze­trwa­ło w Ingrii do cza­sów XVI-wiecz­nej refor­ma­cji, głów­nie dzię­ki niskie­mu pozio­mo­wi ówcze­sne­go kle­ru.

Pano­wa­nie Szwe­cjiW roku 1617 Ingria sta­ła się czę­ścią Kró­le­stwa Szwe­cji. Nowe­mu zarząd­cy zale­ża­ło na wpro­wa­dze­niu w pro­win­cji wła­snych praw i oby­cza­jów, a tak­że sys­te­mu edu­ka­cyj­ne­go. Ponie­waż zda­niem szwedz­kiej Koro­ny wszy­scy pod­da­ni powin­ni być tego same­go wyzna­nia, roz­po­czę­to pro­ces luteranizacji.Najlepszymi gło­si­cie­la­mi nowej dok­try­ny oka­za­li się woj­sko­wi kape­la­ni, gdyż więk­szość z nich mówi­ła po fiń­sku. Duchow­ni kon­se­kwent­nie odpra­wia­li nabo­żeń­stwa w tym języ­ku, a wokół gar­ni­zo­nów zaczę­ły powsta­wać maleń­kie kon­gre­ga­cje, sta­no­wią­ce zalą­żek przy­szłych zbo­rów skła­da­ją­cych się z rdzen­nych miesz­kań­ców regio­nu. Podob­ne kon­gre­ga­cje two­rzy­ły się tak­że wokół ziem­skich posia­dło­ści, mają­cych na ogół fiń­ski charakter.W latach 1628–1640 Ingria dzie­li­ła się na dwa deka­na­ty, a każ­dy z nich skła­dał się z para­fii, posia­da­ją­cej wła­sny kościół i pasto­ra. W 1641 r. Ingria sta­ła się die­ce­zją. Sto­li­ca bisku­pia mie­ści­ła się w mie­ście Nar­va. Jako pierw­szy zarzą­dzał nią, wykształ­co­ny w Niem­czech, wie­leb­ny Hen­rik Stahell.Nowy biskup bar­dzo szyb­ko zor­ga­ni­zo­wał swo­ją die­ce­zję. Już 16 czerw­ca 1642 roku rząd zaak­cep­to­wał stwo­rzo­ny przez Sta­hel­l’a porzą­dek nabo­żeń­stwa, któ­ry zaczął obo­wią­zy­wać we wszyst­kich para­fiach. Pur­pu­rat przy­wią­zy­wał ogrom­ną wagę do kształ­ce­nia księ­ży. Przy­go­to­wał nawet modli­tew­nik dla lute­rań­skie­go Kościo­ła Ingrii, któ­ry jed­nak nie został zaak­cep­to­wa­ny. Mimo to nie spo­sób prze­ce­nić zasług bisku­pa dla utrzy­ma­nia przez miesz­kań­ców pro­win­cji fiń­skiej toż­sa­mo­ści. To wła­śnie napi­sa­ny przez nie­go porzą­dek nabo­żeń­stwa zablo­ko­wał roz­prze­strze­nia­nie się pra­wo­sła­wia wśród tam­tej­szych Finów. Od tej pory naro­do­wość tę utoż­sa­mia­no z protestantyzmem.Działalność Sta­hel­l’a przy­nio­sła wymier­ne efek­ty. Znacz­nie pod­niósł się poziom lute­rań­skie­go kle­ru, a wier­ni zaczę­li być świa­do­mi swo­jej wia­ry. Za cza­sów pierw­sze­go bisku­pa wybu­do­wa­no 14 fiń­skich kościo­łów. W 1655 r. na tery­to­rium Ingrii ist­nia­ło 58 ewan­ge­lic­kich kon­gre­ga­cji oraz 36 świą­tyń, w któ­rych posłu­gi­wa­ło 42 pasto­rów. Sytu­acja zmie­ni­ła się rady­kal­nie po śmier­ci Ste­hel­l’a w 1657 roku, głów­nie z winy nie­kom­pe­tent­ne­go następ­cy — bp. Joha­na Geze­liu­sa Junio­ra.

Kon­tro­wer­syj­ny biskupNowy zwierzch­nik Kościo­ła peł­nił swą posłu­gę w latach 1681–1689 i cie­szył się dużym zaufa­niem rzą­du. Jed­nak jego dzia­ła­nia budzą wie­le kon­tro­wer­sji. Pur­pu­rat zapew­nił oso­bom prze­cho­dzą­cym na lute­ra­nizm ulgi podat­ko­we, fiń­scy pasto­rzy byli zobo­wią­za­ni do naucza­nia w ugro-fiń­skich domo­stwach, a rosyj­skich księ­ży obo­wią­zy­wał zakaz odpra­wia­nia pra­wo­sław­nej litur­gii dla lud­no­ści fińskiej.Oddzielenie tej ostat­niej od Rosjan sta­ło się obse­sją pur­pu­ra­ta. Bisku­pi pro­gram został zaak­cep­to­wa­ny przez monar­chę 4 maja 1683 r. Na jego mocy jedy­nie Rosja­nie nie mówią­cy inny­mi języ­ka­mi mogli uczęsz­czać do pra­wo­sław­nych świą­tyń, a cała ugro-fiń­ska lud­ność zosta­ła pod­da­na fiń­skiej edukacji.W roku 1696 Ingria ponow­nie sta­ła się czę­ścią Rosji. W tym cza­sie na jej tery­to­rium ist­nia­ło 31 fiń­skich kon­gre­ga­cji. Z zapi­sów w para­fial­nych księ­gach wyni­ka, że 90 proc. wier­nych było pocho­dze­nia fiń­skie­go, pozo­sta­łe 10 proc. to potom­ko­wie Szwe­dów, Niem­ców i Rosjan. W 1702 r. car Piotr Wiel­ki przy­znał Finom pra­wo do wyzna­wa­nia wła­snej wia­ry. Kościół lute­rań­ski i pro­wa­dzo­ne przez nie­go szkol­nic­two odzy­ska­ło swój daw­ny sta­tus. Przy­zna­nie przy­wi­le­jów pro­te­stan­tom wią­za­ło się przede wszyst­kim ze znacz­ny­mi wpły­wa­mi nie­miec­ki­mi wśród rosyj­skich kół rzą­dzą­cych. Kościół Ingrii w owym cza­sie dzia­łał pod pro­tek­cją Nie­miec­kie­go Kościo­ła Lute­rań­skie­go w Rosji. Pod car­skim pano­wa­niem kura­te­lę nad Kościo­łem objął Senat. Dopie­ro w roku 1721 wszyst­kie wyzna­nia chrze­ści­jań­skie zna­la­zły się pod jurys­dyk­cją nowe­go Syno­du Pra­wo­sław­ne­go. Więk­szość człon­ków Depar­ta­men­tu Wyznań Nie­pr­wa­osła­wych sta­no­wi­li duchow­ni Nie­miec­kie­go Kościo­ła Lute­rań­skie­go w Sankt Peters­bur­gu, któ­ry bar­dzo szyb­ko zdo­mi­no­wał liczeb­nie para­fie w Ingrii.Dzięki pomo­cy Niem­ców Kościół Ingrii mógł napra­wić szko­dy wyrzą­dzo­ne przez woj­nę. W para­fiach poja­wi­li się pasto­rzy, odbu­do­wa­no świą­ty­nie (ok. roku 1760 każ­da para­fia mia­ła wła­sną), a region został podzie­lo­ny na trzy dekanaty.W 1820 r. bisku­pem Sankt Peters­bur­ga i oko­lic został Saka­ri Cygna­eus. Pur­pu­rat zajął się reor­ga­ni­za­cją życia ekle­zjal­ne­go, pro­sząc przy tym o pomoc wie­lu księ­ży z Fin­lan­dii. 12 lat póź­niej opu­bli­ko­wa­no pra­wo nowe­go Kościo­ła Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­skie­go w Rosji. W ten spo­sób pro­wa­dzo­ny przez Niem­ców Kościół Ingrii został włą­czo­ny do die­ce­zji St. Peters­bur­ga i zna­lazł się pod wpły­wem rosyj­skie­go rzą­du. Od 1710 r. Ingria ofi­cjal­nie nazy­wa­na była Pro­win­cją Peters­bur­ga, choć wła­dze kościel­ne pozo­sta­ły przy histo­rycz­nej nazwie regio­nu.

Czas rewo­lu­cjiFor­mal­nie rewo­lu­cja 1917 r. przy­nio­sła wyzna­niom nie­pra­wo­sław­nym cał­ko­wi­tą swo­bo­dę upra­wia­nia kul­tu. Jed­nak Kościo­ło­wi Ingrii nie dane było obcho­dzić 300-lecia powsta­nia. Hasła wol­no­ści reli­gij­nej pozo­sta­ły jedy­nie w sfe­rze dekla­ra­cji. W rok po wybu­chu rewo­lu­cji ogło­szo­no cał­ko­wi­te roz­dzie­le­nie Kościo­łów od pań­stwa, a szkół od Kościo­łów. Pań­stwo zamknę­ło świą­ty­nie, szko­ły, fun­da­cje i biblio­te­ki. Wier­ni mogli uży­wać świą­ty­ni bez dodat­ko­wej opła­ty, o ile na nabo­żeń­stwie było przy­naj­mniej 20 osób. Wkrót­ce poja­wi­ły się jed­nak nowe restryk­cje. Zabro­nio­no upra­wia­nia wszel­kich form kul­tu bez wcze­śniej­sze­go zezwo­le­nia lokal­nych rad. Mło­dzież poni­żej 18. roku życia nie mogła otrzy­mać reli­gij­ne­go wykształ­ce­nia. Peł­no­let­ni mogli uczęsz­czać na kur­sy tyl­ko wte­dy, kie­dy pro­gram naucza­nia był zatwier­dzo­ny przez rząd. Naj­bliż­sze semi­na­ria duchow­ne znaj­do­wa­ły się na tere­nie Nie­miec. W czerw­cu 1924 r. repre­zen­tan­ci lute­rań­skich para­fii uda­li się do Moskwy na obra­dy Syno­du Gene­ral­ne­go. Czte­rech dele­ga­tów repre­zen­to­wa­ło Kościół Ingrii. Pod­czas obrad uchwa­lo­no pra­wo kano­nicz­ne, porzą­dek nabo­żeń­stwa oraz powo­ła­no do życia Kon­sy­storz. Dru­gi i zara­zem ostat­ni Synod odbył się czte­ry lata póź­niej, tak­że w sto­li­cy ZSRR. W latach 30. Kościół Ingrii wzbu­dził wyraź­ne zain­te­re­so­wa­nie wśród radziec­kich władz. Wyko­rzy­sty­wa­no każ­dą nada­rza­ją­cą się oka­zję, aby ogra­ni­czyć jego wol­no­ści. Szcze­gól­ne restryk­cje dotknę­ły ducho­wień­stwo. Jed­ną z metod zwal­cza­nia Kościo­ła było narzu­ca­nie podat­ków, któ­rych wyso­kość prze­kra­cza­ła… docho­dy opo­dat­ko­wa­nych.Rejon Sankt Peters­bur­ga został pod­da­ny kolek­ty­wi­za­cji w 1931 r. Miesz­kań­cy Ingrii bar­dzo nie­chęt­nie odda­wa­li swo­je zie­mie, a wła­dze pań­stwo­we dopa­try­wa­ły się w tym dzia­łań Kościo­ła. Więk­szość pasto­rów musia­ła więc opu­ścić para­fie i wyje­chać do Fin­lan­dii, aby nigdy stam­tąd nie powrócić.Represje i odro­dze­nie Nie­miec­kie semi­na­rium ukoń­czy­ło jedy­nie trzech pasto­rów. Tuż po rewo­lu­cji Kościół musiał oprzeć swo­ją dzia­łal­ność na świec­kich, któ­rzy przed pod­ję­ciem posłu­gi musie­li zdać w kate­drze odpo­wied­nie egza­mi­ny. W szczy­to­wym okre­sie 20 świec­kich obsłu­gi­wa­ło 30 kon­gre­ga­cji, w któ­rych zrze­szo­nych było 150 tys. lute­ra­nów. Wła­dze pań­stwo­we nie zgo­dzi­ły się jed­nak osta­tecz­nie na takie roz­wią­za­nie, zamy­ka­jąc wszyst­kie świą­ty­nie nie będą­ce pod opie­ką duchow­ne­go. Dodat­ko­wym utrud­nie­niem w dzia­ła­niu Kościo­ła były trud­no­ści z reli­gij­ną lite­ra­tu­rą. Dru­ko­wa­nie tako­wej w języ­ku fiń­skim było zaka­za­ne (te same prze­pi­sy odno­si­ły się rów­nież do fiń­sko­ję­zycz­nej pra­sy). Nie moż­na też był jej spro­wa­dzać z Fin­lan­dii. Tyl­ko raz — w 1927 r. — zezwo­lo­no na zakup po 2 tys. egzem­pla­rzy Biblii, śpiew­ni­ków i ksią­żek histo­rycz­nych. Mimo ofi­cjal­ne­go pozwo­le­nia na doko­na­nie trans­ak­cji, odpo­wie­dzial­ny za nią pastor został wkrót­ce aresz­to­wa­ny. Maso­we aresz­to­wa­nia duchow­nych, ich depor­ta­cje oraz cią­głe ogra­ni­cza­nie swo­bo­dy Kościo­ła Ingrii mia­ły być począt­kiem koń­ca odręb­nej toż­sa­mo­ści tam­tej­szej lud­no­ści. Depor­ta­cje lute­rań­skiej lud­no­ści roz­po­czę­ły się w 1931 roku. Następ­ne fale przy­szły w roku 1935 i 1936, kie­dy to nie­mal cała fiń­ska popu­la­cja pół­noc­nej Ingrii zosta­ła zmu­szo­na do wyjaz­du. Ogó­łem ok. 60 tys. rosyj­skich Finów zosta­ło depor­to­wa­nych i pozba­wio­nych ducho­wej opie­ki. W 1937 r. Rosję musiał opu­ścić ostat­ni pastor tyl­ko dla­te­go, że był oby­wa­te­lem Finlandii.Po roku 1990, kie­dy to zosta­ło uchwa­lo­ne nowe pra­wo doty­czą­ce swo­bód reli­gij­nych, Kościół Ingrii odro­dził się z nie­spo­ty­ka­ną siłą. Świą­ty­nie ponow­nie wypeł­ni­ły się wier­ny­mi, co pozwo­li­ło na odtwo­rze­nie wie­lu para­fii. Jesz­cze w cza­sach pie­rie­stroj­ki w Ingrii ist­nia­ły zale­d­wie dwie fiń­skie kon­gre­ga­cje. W roku 1995 było ich już 36, a sku­pia­ły ponad 15 tys. człon­ków. Pod wzglę­dem kul­tu­ro­wym i języ­ko­wym lute­ra­nie na ogół ule­gli w XX wie­ku rusy­fi­ka­cji. O ich odręb­nej toż­sa­mo­ści świad­czy już tyl­ko wyzna­nie, odgry­wa­ją­ce coraz więk­szą rolę tak­że w świa­do­mo­ści ludzi mło­dych. Obec­nie nabo­żeń­stwa ewan­ge­lic­kie odpra­wia­ne są w wie­lu dużych mia­stach Rosji, w tym w Moskwie.