Główne nurty teologii brytyjskiej — część druga. Arcybiskup Rowan Williams

Jako ludzie żyją­cy w cza­sie i prze­strze­ni nie mamy inne­go spo­so­bu odbio­ru i rozu­mie­nia prze­sła­nia biblij­ne­go. Zatem oba świa­ty, ten nad­przy­ro­dzo­ny i ten widzial­ny, lub też na innej płasz­czyź­nie — teo­lo­gia i kul­tu­ra, współ­ist­nie­ją nie z koniecz­no­ści, czy jeden kosz­tem dru­gie­go, ale jako dwie rze­czy­wi­sto­ści włą­czo­ne w dia­log [2]. Reflek­sja nad kul­tu­rą z per­spek­ty­wy Obja­wie­nia wno­si pro­fe­tycz­ny nakaz gło­sze­nia Ewan­ge­lii stwo­rze­niu, to jest sta­nię­cia w obro­nie (ety­ka i poli­ty­ka) ludzi prze­śla­do­wa­nych, odrzu­co­nych, odsu­nię­tych na mar­gi­nes. Z kolei reflek­sja nad Obja­wie­niem z per­spek­ty­wy kul­tu­ry, pozwa­la dostrzec ogra­ni­cze­nia histo­rycz­ne­go „kształ­tu i for­my” tegoż Obja­wie­nia, a przez to zak­tu­ali­zo­wać jego prze­sła­nie dla dzi­siej­sze­go czło­wie­ka.

Taka her­me­neu­ty­ka dostrze­ga, że np. Jezus w Ewan­ge­liach nie wzy­wał do znie­sie­nia nie­wol­nic­twa, któ­re było złem, ani nie nawo­ły­wał do rów­no­upraw­nie­nia kobiet z męż­czy­zna­mi. Gło­sił nato­miast orę­dzie bło­go­sła­wieństw, któ­re w dzi­siej­szym świe­cie i cza­sie, musi być pod­sta­wą do rady­kal­ne­go otwar­cia Kościo­ła na ludzi pod­da­nych współ­cze­snym for­mom prze­śla­do­wa­nia i szy­kan oraz na kobie­ty, i męż­czyzn napięt­no­wa­nym z powo­du homo­fo­bii.

W teo­lo­gii Wil­liam­sa szcze­gól­nie waż­ne jest powo­ła­nie lub też etos samych teo­lo­gów, męż­czy­zny i kobiet. Spra­wu­ją oni bowiem waż­ną posłu­gę w Koście­le, wska­zu­jąc na sytu­acje, przez któ­re współ­cze­sny czło­wiek jest ranio­ny. Tak przez świat i jego nie­spra­wie­dli­wość, jak i przez Kościół, któ­ry jako insty­tu­cja, nie jest wol­ny od mecha­ni­zmów krzyw­dzą­cych swo­ich człon­ków. Zatem teo­log winien wyra­żać, lub też dążyć do osią­gnię­cia wewnętrz­nej har­mo­nii, mię­dzy życiem inte­lek­tu­al­nym, a życiem publicz­nym i etycz­nym i stąd być goto­wym do podej­mo­wa­nia rady­kal­nych decy­zji [3]. Musi być sumie­niem Kościo­ła i gło­śno prze­ciw­sta­wiać się krzyw­dzie wyni­ka­ją­cej z poli­ty­ki [4], ze spo­łecz­nej nie­spra­wie­dli­wo­ści [5] oraz z róż­nych form rasi­stow­skich uprze­dzeń obec­nych w insty­tu­cjach – w tym tak­że w Koście­le. Prze­ciw­sta­wiać się też musi róż­nym for­mom dys­kry­mi­no­wa­nia kobiet i męż­czyzn z powo­du ich orien­ta­cji sek­su­al­nej [6]. Służ­ba teo­lo­ga, jest więc reali­za­cją posta­wy pro­ro­ka, gdyż może ona zwró­cić się prze­ciw auto­ry­te­tom, tak świec­kim jak i kościel­nym.

Rowan Wil­liams, przy­pi­su­je za Mac­Kin­no­nem pozy­tyw­ną, sty­mu­lu­ją­cą rolę „mistrzom podej­rzeń”: Mark­so­wi, Freu­do­wi, Nie­tz­sche­mu. Ich obec­ność na „sali obrad” teo­lo­gów, jak i w cie­niu Syno­du ostrze­ga, ale i una­ocz­nia mecha­ni­zmy, któ­re sta­le są obec­ne w insty­tu­cjach pozba­wio­nych samo-kon­tro­li. Stąd też kry­ty­cyzm reli­gii chrze­ści­jań­skiej, docho­dzą­cy z pism tych trzech auto­rów, daje dodat­ko­wą moż­li­wość wery­fi­ka­cji posłu­gi Kościo­ła, jego refor­my, wyzna­nia win i poku­ty. Raz jesz­cze teo­lo­gia, rozu­mia­na jako kry­tycz­na, racjo­nal­na reflek­sja nad obja­wie­niem, uczy się od świec­kiej kul­tu­ry (w tym filo­zo­fii) waż­nej lek­cji. War­tość dia­lo­gu z kry­ty­ka­mi Kościo­ła jest istot­nym prze­sła­niem wie­lu publi­ka­cji Wil­liam­sa.

Filo­zo­ficz­ny wymiar publi­ka­cji Rowa­na Wil­liam­sa ma rów­nież swo­je dopeł­nie­nie w jego wie­lo­let­nich bada­niach nad patry­sty­ką i teo­lo­gią wcze­sne­go Kościo­ła [7] jak i duchowością[8]. W tym kon­tek­ście teo­lo­gia Wil­liam­sa uczy się od histo­rii Kościo­ła wraż­li­wo­ści na war­tość dane­go cza­su i men­tal­no­ści. Z kolei ducho­wość pod­kre­śla zasad­ni­czą per­spek­ty­wę dla chrze­ści­jań­stwa, któ­re nie jest z „z tego świa­ta”, choć jest powo­ła­ne dla nie­go. Wil­liams pisał o całym sze­re­gu waż­nych dla chrze­ści­jań­stwa posta­ci, takich jak : M. Luter, R. Hooker, Św. Jan od Krzy­ża, S. Buł­cha­kow, K. Barth, D. Bon­ho­ef­fer, K. Rah­ner. H. Urs Von Bal­tha­sar, R. Pan­ni­kar, znaj­du­jąc w ich życiu i teo­lo­gii inspi­ra­cję dla wła­snych prze­my­śleń.

Roz­róż­nić moż­na trzy aspek­ty teo­lo­gii Wil­liam­sa. Pierw­szy to teo­lo­gia cele­bra­cji, odwo­łu­ją­ca się do pod­sta­wo­we­go związ­ku Boga ze stwo­rze­niem, oraz odpo­wie­dzi stwo­rze­nia na akt powo­ła­nia do ist­nie­nia. W tym aspek­cie swej teo­lo­gii Wil­liams pod­kre­śla rolę języ­ka, wyobraź­ni, ikon i pięk­na litur­gii w naszej wdzięcz­no­ści dla Boga. Dru­gi aspekt to teo­lo­gia komu­ni­ka­cji, któ­ra jest zdol­na do odpo­wie­dzi na pyta­nia ludzi pocho­dzą­cych z róż­nych kul­tur i śro­do­wisk. Teo­lo­gia inter­pre­tu­je Ewan­ge­lię w takiej for­mie, że Sło­wo Obja­wio­ne sta­je się dostęp­ne men­tal­no­ści danej gru­py i kul­tu­ry. Przy czym nie jest to wyłącz­nie adap­ta­cja Obja­wie­nia do form myśle­nia dane­go obsza­ru cywi­li­za­cji. To rów­nież swo­isty reto­rycz­ny wysi­łek, „jakość” prze­ka­zu, komu­ni­ka­cji dążą­cej do tego, by Obja­wie­nie jawi­ło się rów­nież jako moc prze­mie­nia­ją­ca ludzi i ich świat. Nie­wąt­pli­wie chrze­ści­jań­ska obec­ność na wie­lu stro­nach inter­ne­tu, zdol­ność do wyra­ża­nia tre­ści Obja­wie­nia w spo­sób przy­stęp­ny nowe­mu poko­le­niu, jest dobrą ilu­stra­cją tej intu­icji. Wresz­cie trze­cim aspek­tem teo­lo­gii Wil­liam­sa jest jej cha­rak­ter kry­tycz­ny.

Ten ele­ment poja­wił się już w powy­żej tak w odnie­sie­niu do pro­fe­tycz­ne­go powo­ła­nia teo­lo­gów, jak i ucze­nia się od „mistrzów podej­rzeń”. Wszyst­kie trzy wymia­ry musza współ­ist­nieć w nie­ustan­nym kon­tak­cie, inspi­ru­jąc się wza­jem­nie i wspo­ma­ga­jąc w owym wysił­ku wypeł­nie­nia zada­nia teo­lo­gii. Prak­tycz­nie ozna­cza to wysi­łek dia­lo­gu teo­lo­gii nie tyl­ko z filo­zo­fią, her­me­neu­ty­ką (jako meto­dą) czy histo­rią, ale rów­nież deba­tę z medy­cy­ną, kosmo­lo­gią i inny­mi dzie­dzi­na­mi wie­dzy.

Ostat­nią zna­mien­ną cechą myśli abp. Wil­liam­sa, jest jej odnie­sie­nie do modli­twy, kon­tem­pla­cji i poszu­ki­wa­nia mądro­ści. Nie powin­no dzi­wić, że wie­le biblio­gra­ficz­nych pozy­cji tego auto­ra odno­si się do życia kon­tem­pla­cyj­ne­go dostęp­ne­go każ­de­mu wie­rzą­ce­mu w Chry­stu­sa. Wil­liams podą­ża tu śla­dem Richar­da Hooke­ra (1554–1600), inne­go wybit­ne­go teo­lo­gia angli­kań­skie­go, któ­ry inspi­ro­wał się Św. Toma­szem z Akwi­nu, w dąże­niu do prze­kształ­ce­nia samej teo­lo­gii w doświad­cze­nie mądro­ści, któ­ra rodzi się w świe­tle Obja­wie­nia. Ten sapien­cjal­ny, czy też bar­dziej kon­tem­pla­cyj­ny niż spe­ku­la­tyw­ny (może lepiej powie­dzieć „ana­li­tycz­ny”) aspekt prze­no­si uwa­gę teo­lo­ga z two­rze­nia, naucza­nia dok­try­ny, na dzie­le­nie się doświad­cze­niem Boga, któ­ry jest ponad/poza ludz­ki­mi sche­ma­ta­mi, kazu­isty­ką czy sys­te­mem pojęć. W tym kon­tek­ście Wil­liams nawią­zu­je do pra­wo­sław­nej kon­cep­cji teo­lo­gii nega­tyw­nej lub apo­fa­tycz­nej, jako wła­ści­we­go dla ludz­kie­go rozu­mu stop­nia poko­ry wobec tajem­ni­cy Boga.

Na koniec zapy­tać moż­na czy czy­ta­jąc publi­ka­cje Wil­liam­sa ma się wra­że­nie obco­wa­nia z teo­lo­giem angli­kań­skim? Czy­tel­nik sam łatwo odpo­wie sobie na to pyta­nie. Nie­wąt­pli­wie zaś to, co nie­zwy­kle war­to­ścio­we w myśli Arcy­bi­sku­pa Wil­liam­sa, to jego dar prze­ma­wia­nia do chrze­ści­jan i nie­wie­rzą­cych, Żydów, Muzuł­ma­nów oraz repre­zen­tan­tów innych tra­dy­cji reli­gij­nych w spo­sób, w któ­rym dzie­li się on swo­ją wia­rą, reflek­sją nad świa­tem i wąt­pli­wo­ścia­mi bez cie­nia pater­na­li­zmu. Poko­ra Wil­liam­sa jako inte­lek­tu­ali­sty, teo­lo­ga i bisku­pa zdo­by­wa mu cią­gle nowych czy­tel­ni­ków.

Ks. dr Piotr Ash­win-Siej­kow­ski

Przy­pi­sy:

[1] Niniej­szy tekst pomi­ja szcze­gó­ły bio­gra­ficz­ne Dr Wil­li­ma­sa łatwo dostęp­ne czy­tel­ni­ko­wi na ofi­cjal­nych stro­nach Arcy­bi­sku­pa Can­ter­bu­ry.

[2] Wie­le z poniż­szych wąt­ków jest oma­wia­nych w książ­ce On Chri­stian The­olo­gy, Blac­kwell Publi­shers, Oxford 2001; Angli­ca­nism and Western Chri­stian Tra­di­tion, Can­ter­bu­ry Press, 2003; Lost Icons. Reflec­tions on Cul­tu­ral Bere­ave­ment, Con­ti­nu­um, Lon­don-New York, 2003; Open to Judg­ment, Lon­don 2003 (wzno­wie­nie).

[3] Tam­że, The­olo­gi­cal Inte­gri­ty, ss.3–15.

[4] Powszech­nie zna­na jest opo­zy­cja Wil­liam­sa wobec woj­ny w Ira­ku, otwar­ty kry­ty­cyzm wobec pre­mie­ra Bla­ira i czę­ste kon­tak­ty Arcy­bi­sku­pa z Janem Paw­łem II w celu unik­nię­cia inwa­zji.

[5] Zob.: Poli­tics and The­olo­gi­cal Inden­ti­ty, Lon­don 1984, ss. 7–26.

[6] Zob.: Seeking the Truth in Love: The Chri­stian and Homo­se­xu­ali­ty, Lon­don 2000.

[7] Z wie­lu publi­ka­cji zob. ostat­nio Ariusz. Here­sy and Tra­di­tion, SCM Pres, Lon­don 2001 (wzno­wie­nie) zob tak­że biblio­gra­fia na koń­cu książ­ki. Por.: The Making of Ortho­do­xy: Essays in Hono­ur of Hen­ry Cha­dwick, CUP, Cam­brid­ge 2002 (wzno­wie­nie).

[8] The Wounds of Know­led­ge. Chri­stian Spi­ri­tu­ali­ty from the New Testa­ment to St John of the Cross, Lon­don, 1979; The­re­sa of Avi­la, Con­ti­nu­um, 2000 (wzno­wie­nie); Silen­ce and Honey Cakes. The wis­dom of the desert, Oxford, 2003.

Zobacz tak­że:

Maga­zyn SR: Głów­ne nur­ty teo­lo­gii bry­tyj­skiej — część pierw­sza

Link: Kościół Anglii (Church of England)