Główne nurty teologii brytyjskiej — część pierwsza

Rów­nież obec­na obfi­tość bry­tyj­skiej myśli teo­lo­gicz­nej nie może być wyczer­pa­na nawet w kil­ku arty­ku­łach czy książ­ce. Pró­ba jej przy­bli­że­nia zmu­sza mnie do wspo­mnie­nia wie­lu nazwisk, bez moż­li­wo­ści dokład­niej­sze­go zapre­zen­to­wa­nia teo­lo­gii poszcze­gól­nych jed­no­stek. Na szczę­ście w dobie powszech­ne­go dostę­pu do stron inter­ne­to­wych poszcze­gól­nych teo­lo­gicz­nych wydzia­łów, czy­tel­nik może zna­leźć dodat­ko­we infor­ma­cje.

Część pierw­sza [1]

Prze­gląd głów­nych nur­tów teo­lo­gicz­nych roz­po­cząć nale­ży od dwóch tra­dy­cji, któ­re two­rzą naj­bar­dziej spój­ne ośrod­ki inte­lek­tu­al­ne. Oba kie­run­ki odwo­łu­ją się do teo­lo­gii „kla­sycz­nej” w dwóch for­mach: pro­te­stanc­kiej, czy­li Kar­la Bar­tha i rzym­sko­ka­to­lic­kiej, nawią­zu­ją­cej do myśli św. Toma­sza z Akwi­nu.

Ucznio­wie Bar­tha zaj­mu­ją pozy­cję pod­kre­śla­ją­cą bez­po­śred­ni auto­ry­tet biblij­ne­go Obja­wie­nia w jed­no­ści z kano­na­mi eku­me­nicz­nych Sobo­rów, któ­re zosta­ły raz jesz­cze pod­kre­ślo­ne poprzez Refor­ma­cję. Te trzy ele­men­ty nada­ją temu nur­to­wi wewnętrz­ną, spo­istą struk­tu­rę. Odno­wie­nie biblij­nej i wcze­sno­chrze­ści­jań­skiej teo­lo­gii przez Refor­ma­cję – szcze­gól­nie o cha­rak­te­rze kal­wiń­skim – wytwo­rzy­ło spe­cy­ficz­ny etos teo­lo­gicz­ny, któ­ry w dal­szym cią­gu zna­mio­nu­je ten nurt.

W oce­nie seku­la­ry­zmu i post-moder­ni­zmu o wie­lu „twa­rzach” kie­ru­nek ten naśla­du­je naucza­nie Bar­tha, któ­ry wyraź­nie opo­no­wał prze­ciw pró­bom adap­ta­cji chrze­ści­jań­skiej keryg­my do sze­ro­ko rozu­mia­nej współ­cze­sno­ści i zmian jakie ona wpro­wa­dza. Śro­do­wi­sko tego nur­tu było tra­dy­cyj­nie repre­zen­to­wa­ne na King’s Col­le­ge, Lon­don (Revd Colin Gun­ton; Revd Micha­el Ban­ner) oraz przez poszcze­gól­nych teo­lo­gów jak John Webster i Fran­cis Wat­son, pra­cu­ją­cych w innych ośrod­kach (obaj na Uni­wer­sy­te­cie Aber­de­en) oraz Alan Tor­ran­ce (St. Andrew’s, Szko­cja).

Wspo­mi­na­ny kie­ru­nek czer­pie od Bar­tha rozu­mie­nie głów­nych pojęć teo­lo­gicz­nych jak „teo­lo­gia” (mini­ste­rium ver­bi divi­ni) „obja­wie­nie”, „dogma­ty­ka” czy nawet „powo­ła­nie teo­lo­ga”, który/która winien być „posłusz­ny Sło­wu Boże­mu” i stać na stra­ży tegoż „Obja­wie­nia”, pięt­nu­jąc błę­du współ­cze­sne­go świa­ta i kul­tu­ry.

Sil­ny akcent poło­żo­ny na Sło­wo, (Dei loqu­en­tis per­so­na) i ludz­ką odpo­wiedź na nie, czy­li wia­rę – oba te ele­men­ty wyzna­cza­ją swo­ista oś teo­lo­gicz­nej her­me­neu­ty­ki tegoż nur­tu. Chry­sto­lo­gia i towa­rzy­szą­cy jej chry­sto­cen­tryzm tej­że teo­lo­gii, prze­kła­da­ją się na swo­iste rozu­mie­nie Kościo­ła (ekle­zjo­lo­gia). Ecc­le­sia jest ducho­wą prze­strze­nią pojed­na­nia czło­wie­ka z Bogiem, miej­scem prze­mia­ny czło­wie­ka i pod­nóż­kiem Krzy­ża. Taki Kościół stoi jako wyraź­ny znak sprze­ci­wu wobec świa­ta, jest zna­kiem nadziei i jedy­ną dro­gą do zba­wie­nia. Barth i jego ucznio­wie zgod­nie pod­pi­su­ją się pod stwier­dze­niem Św. Cypria­na o wyłącz­no­ści Kościo­ła jako miej­sca zba­wie­nia extra ecc­le­siam non salus est. (List, 73:21)

Dru­gi z naj­bar­dziej zary­so­wa­nych nur­tów obej­mu­ją­cych przed­sta­wi­cie­li róż­nych deno­mi­na­cji odwo­łu­je się do tra­dy­cji Akwi­na­ty, cho­ciaż jak zauwa­ża­ją nie­któ­rzy kry­ty­cy, czy­ta­ne­go przez pry­zmat teo­lo­gii Augu­sty­na. Nale­ży tu zazna­czyć, że teo­lo­gia, jak i filo­zo­fia Toma­sza z Akwi­nu znaj­do­wa­ła wśród angli­ka­nów zain­te­re­so­wa­nie. Przy­kła­dem może być tutaj wybit­ny teo­log Richard Hooker (1554–1600) czy ostat­nio Eric Lio­nel Mascall (1905–1993).

Dla tych teo­lo­gów „Toma­szo­we­go” krę­gu, obec­ny kry­zys kul­tu­ry roz­po­czął się u zara­nia współ­cze­sno­ści, czy nawet wraz z Refor­ma­cją, dla­te­go też obec­ny stan jest kon­se­kwen­cją roz­mi­nię­cia się wia­ry z rozu­mem, teo­lo­gii z filo­zo­fią oraz reli­gii z sze­ro­ko poję­tą kul­tu­rą. Naj­bar­dziej widocz­nym wyra­zi­cie­lem tej pozy­cji, jest śro­do­wi­sko „Rady­kal­nej Orto­dok­sji” („Radi­cal Ortho­do­xy”) z jej lide­ra­mi: John Mil­bank, (obec­nie na Uni­wer­sy­te­cie Vir­gi­nia), Cathe­ri­ne Pick­stock (Cam­brid­ge), Gra­ham Ward (Man­che­ster). Gru­pa ta opu­bli­ko­wa­ła w 1999 swo­iste teo­lo­gicz­ne mani­fe­stu „Rady­kal­na Orto­dok­sja. Nowa teo­lo­gia” (Radi­cal Ortho­do­xy: A New The­olo­gy) a współ­au­to­ra­mi byli teo­lo­go­wie z róż­nych deno­mi­na­cji głów­nie rzym­scy kato­li­cy i anglo­ka­to­li­cy.

Zasad­ni­czy ele­ment toż­sa­mo­ści tego nur­tu wyni­ka z posza­no­wa­nia kato­lic­kiej, rozu­mia­nej jako powszech­nej, tra­dy­cji chrze­ści­jań­stwa, włą­cza­jąc patry­sty­kę, litur­gię i usi­ło­wa­nie ponow­ne­go usta­no­wie­nia kore­la­cji mię­dzy zagad­nie­nia­mi spo­łecz­no-poli­tycz­ny­mi a kry­tycz­ną — opar­tą na docie­kli­wo­ści rozu­mu — teo­lo­gią. Ten nurt na nowo pod­kre­ślił zasad­ni­czy kie­ru­nek całe­go (ety­ka, teo­lo­gia, filo­zo­fia) chrze­ści­jań­skie­go pere­gri­na­tio ku Bogu tj. Trój­cy Świę­tej. W Nim, jako w trans­cen­dent­nym źró­dle, nastę­pu­je osta­tecz­ne wypeł­nie­nie nadziei.

W odnie­sie­niu do współ­cze­sno­ści, nurt „Rady­kal­nej Orto­dok­sji” stał się gło­śnym kry­ty­kiem wszel­kiej post-moder­ni­stycz­nej „gada­tli­wo­ści”, jak i nihi­li­zmu pro­mo­wa­ne­go, zda­niem np. Milbank’s, przez zse­ku­la­ry­zo­wa­ne nauki społeczne.[2] Wizja histo­rii i kul­tu­ry, jaką moż­na zna­leźć w tek­stach nale­żą­cych do tego nur­tu, to opis powol­nej deka­den­cji twór­cze­go współ­ist­nie­nia wia­ry i rozu­mu, publicz­nej reli­gij­no­ści i pry­wat­nej ducho­wo­ści, wyobraź­ni reli­gij­nej i zdro­we­go racjo­na­li­zmu. Owo zaćmie­nie har­mo­nii tych ele­men­tów zaczę­ło się wraz z kry­zy­sem póź­ne­go śre­dnio­wie­cza i jego inte­lek­tu­al­ne­go dzie­dzic­twa. Oczy­wi­ście, róż­ni teo­lo­go­wie tego nur­tu akcen­tu­ją w róż­ny spo­sób zarów­no war­tość dzie­dzic­twa jak i teo­lo­gię Ojców Kościo­ła, w szcze­gól­no­ści Augu­sty­na, a następ­nie Toma­sza z Akwi­nu. Tym nie­mniej wszy­scy zga­dza­ją się na uka­za­ną inter­pre­ta­cję inte­lek­tu­al­nej histo­rii chrze­ści­jań­stwa, jak i w oce­nie obec­nej kon­fron­ta­cji chrze­ści­jań­stwa ze współ­cze­sno­ścią. [3]

Przy takim zary­so­wa­niu tra­dy­cji obu, zna­czą­cych i dyna­micz­nych nur­tów teo­lo­gicz­nych, nale­ży zazna­czyć, iż nie są one odse­pa­ro­wa­ne od sie­bie i pozo­sta­łych tra­dy­cji żad­nym „dogma­tycz­nym” bufo­rem. Płasz­czy­zną, na któ­rej obie for­ma­cje inte­lek­tu­al­ne podej­mu­ją deba­tę jest ich sto­su­nek do histo­rii (w tym patry­sty­ki), filo­zo­fii (szcze­gól­nie ana­li­tycz­nej i her­me­neu­ty­ki), teo­lo­gii biblij­nej oraz współ­cze­snej nauki. Ta ostat­nia dzie­dzi­na wymu­sza na obu tra­dy­cjach okre­ślo­ne etycz­ne war­to­ścio­wa­nie, jak i jego racjo­nal­ne uza­sad­nie­nie (np. zakres eks­pe­ry­men­tów gene­tycz­nych).

Histo­ria chrze­ści­jań­stwa, a uży­wam tego ter­mi­nu świa­do­mie sko­ro teo­lo­go­wie bry­tyj­scy repre­zen­tu­ją całe spek­trum Kościo­łów, sta­no­wi nie­prze­bra­ną inspi­ra­cję dla całej rze­szy teo­lo­gów nie tyl­ko z wymie­nio­nych powy­żej dwóch tra­dy­cji. Auto­rzy jak Colin Guton odno­szą się do histo­rii roz­wo­ju dok­try­ny try­ni­tar­nej; John Mil­bank szu­ka w prze­szło­ści mode­lu dla prze­ciw­sta­wie­nia się seku­la­ry­zmo­wi; Denis Tur­ner przy­wo­łu­je kon­cep­cję i war­tość „teo­lo­gii apo­fa­tycz­nej”; Cathe­ri­ne Pick­stock wzo­ru­je się na Augu­sty­nie i Toma­szu z Akwi­nu w docie­ka­niu o veri­tas [4]inni, jak domi­ni­ka­nin Fer­gus Kerr [5] (Edinburgh/Oxford) powra­ca­ją do kla­sycz­ne­go, tj. pod­po­rząd­ko­wu­ją­ce­go filo­zo­fię teo­lo­gii, wzor­ca rela­cji mię­dzy teo­lo­gią a filo­zo­fią.

Podob­nie patry­sty­ka, choć już w mniej­szym zasię­gu, inspi­ru­je nowe rozu­mie­nie dzie­jów chrze­ści­jań­stwa i roz­wo­ju dok­try­ny za przy­czy­ną badań Hen­ry Chadwick’a (Oxford, pro­fe­sor eme­ry­to­wa­ny), Fran­ces Young (Bir­ming­ham), Rowan Wiliams (aktu­al­nie Arcy­bi­skup Can­ter­bu­ry) czy Andrew Louth (Dur­ham). Inte­re­su­ją­cym jest fakt, że to wła­śnie ze śro­do­wisk „histo­ry­ków” i „patro­lo­gów” wycho­dzi ini­cja­ty­wa pogłę­bia­nia dia­lo­gu eku­me­nicz­ne­go z rzym­skim kato­li­cy­zmem, pra­wo­sła­wiem i róż­ny­mi for­ma­mi pro­te­stan­ty­zmu.

O ile histo­ria i patry­sty­ka sta­no­wią swo­isty are­opag dla dys­ku­sji mię­dzy teo­lo­ga­mi bry­tyj­ski­mi róż­nych kie­run­ków teo­lo­gicz­nych, o tyle rozu­mie­nie filo­zo­fii odsła­nia zupeł­nie inne powią­za­nia, tym razem wykra­cza­ją­ce poza geo­gra­fię Wysp Bry­tyj­skich. Swo­iste „poże­gna­nie” z Wit­t­gen­ste­inem doko­na­ło się za przy­czy­ną publi­ka­cji powszech­nie sza­no­wa­ne­go, wspo­mnia­ne­go powy­żej auto­ry­te­tu Fer­gu­sa Kerr’a OP. [6]

Nowe poko­le­nie teo­lo­gów na uczel­niach bry­tyj­skich anga­żu­je się w dia­log z śro­do­wi­ska­mi fran­cu­skich myśli­cie­li, kon­ty­nu­ują­cych myśl „kla­sy­ków XX-wie­ku” (Der­ri­da, Kri­ste­va, Marion, Rico­eur, Levi­nas); przy­swa­ja doro­bek nie­miec­kich szkół (Heideg­ger, Haber­mas, Gada­mer), czy bez­po­śred­nio, bez pro­ble­mów języ­ko­wych, się­ga po inspi­ra­cję do wybit­nych ame­ry­kań­skich inte­lek­tu­ali­stów (MacIn­try­re, Rose, Tay­lor). Nie­ste­ty nader dłu­ga histo­ria roz­dzie­le­nia filo­zo­fii od teo­lo­gii, dla nie­któ­rych zna­mię domi­na­cji Bar­tha, cią­gle wywo­łu­je nie­uf­ność wobec filo­zo­fii. Pew­ną nadzie­ją może być ame­ry­kań­skie doświad­cze­nie prze­zwy­cię­że­nia owej naby­tej post-refor­ma­cyj­nej podejrz­li­wo­ści.

Zain­te­re­so­wa­nie teo­lo­gią biblij­ną było zawsze bli­skie zarów­no krę­gom bli­skim Refor­ma­cji, jak i ewan­ge­li­ka­lym. Stu­dia nad Pismem Świę­tym two­rzą kolej­ny krąg deba­ty mię­dzy teo­lo­ga­mi róż­nych orien­ta­cji. Lide­ra­mi tej dys­ku­sji są tacy wybit­ni bibli­ści jak Wat­son [7] (Aber­de­en), Bauc­kham [8] (St Andrews), Riches (Glas­gow), Hur­ta­no [9] (Edyn­burg), Dunn (Dur­ham). Ten ostat­ni inspi­ru­je róż­ne dys­cy­pli­ny teo­lo­gicz­nie szcze­gól­nie pro­ble­ma­ty­ką chry­sto­lo­gicz­ną, pneu­ma­to­lo­gicz­ną, jak i nowym spoj­rze­niem na postać ap. św. Paw­ła.

Spo­śród star­sze­go poko­le­nia teo­lo­gów biblij­nych, nie­zmien­nym auto­ry­te­tem cie­szą się Fran­ces Young (Bir­ming­ham); Tom Wri­ght (obec­nie peł­ni funk­cję kano­ni­ka West­min­ster, lider śro­do­wi­ska ewan­ge­li­ka­nów) i Antho­ny Thie­sel­ton (Not­tin­gham). Tema­ty­ka biblij­na jest też bli­ska dwóm naj­zac­niej­szym teo­lo­gicz­nie ośrod­kom: Oxfor­do­wi i Cam­brid­ge, choć oba śro­do­wi­ska cha­rak­te­ry­zu­je odmien­ny spo­sób upra­wia­nia teo­lo­gii. Repre­zen­tan­ta­mi Oxfor­du są obec­nie tacy teo­lo­go­wie jak: Chri­sto­pher Row­lands, John Bar­ton, Robert Mor­gan, zaś Cam­brid­ge to przede wszyst­kim: Gra­ham Stan­ton, Gra­ham Davies and Mar­kus Bock­mu­ehl.

Teo­lo­gia biblij­na, zasto­so­wa­nie róż­nych metod inter­pre­ta­cji tek­stu z któ­rych wie­le było uprzed­nio sto­so­wa­nych w kon­tek­ście filo­zo­fii, jest cen­tral­nym dla każ­dej teo­lo­gii rodza­jem badań. Stąd też i ta dzie­dzi­na cie­szy się na Wyspach Bry­tyj­skich nie tyl­ko popu­lar­no­ścią, ale i jest stu­dio­wa­na z uwa­gą, gdyż dla wie­lu chrze­ści­jan sta­no­wi ona fun­da­men­tal­ny przed­miot docie­kań teo­lo­gicz­nych.

Sto­su­nek do nauki w kon­tek­ście teo­lo­gicz­nym ma swo­ją wie­lo­wie­ko­wą tra­dy­cję na Wyspach. Nie­któ­rzy wybit­ni teo­lo­go­wie o zain­te­re­so­wa­niach nauko­wych, jak John Polkin­ghor­ne [10], są „kon­wer­ty­ta­mi” z dzie­dzi­ny nauk ści­słych (mate­ma­ty­ka, fizy­ka) na teo­lo­gię, a spra­wu­ją nawet posłu­gę kapłań­ską w Koście­le Angli­kań­skim. Oxford posia­da tutaj trzy wybit­ne nazwi­ska: John Hedley-Bro­ok, [11] Arthur Pea [12] i Keith Ward. Pierw­szy z wymie­nio­nych jest histo­ry­kiem dzie­jów współ­ist­nie­nia reli­gii i nauki, dru­gi to zna­ko­mi­ty bio­che­mik i teo­log, wresz­cie Ward [13] to autor wie­lu publi­ka­cji uka­zu­ją­cych teo­lo­gicz­ny, moż­li­wy do zaak­cep­to­wa­nia przez rozum, wymiar nauko­wej reflek­sji na świa­tem i jego pra­wa­mi. Dzię­ki tym teo­lo­gom, jak i wydzia­łom teo­lo­gii na Uni­ver­sy­te­cie w Leeds, czy na Col­le­gu w Che­ster gdzie pra­cu­je Celia Deane-Drum­mond [14] poja­wi­ło się nie­zwy­kle twór­cze zbli­że­nie mię­dzy naukow­ca­mi z róż­nych dzie­dzin a teo­lo­ga­mi.

W jed­nej ze swo­ich ostat­nich wypo­wie­dzi dla dusz­pa­ste­rzy aka­de­mic­kich, pro­fe­sor Keith Ward zauwa­żył, że według ostat­nich son­da­ży to wła­śnie naukow­cy jako gru­pa aka­de­mic­ka wio­dą prym w zain­te­re­so­wa­niu tema­ty­ką reli­gij­ną i teo­lo­gicz­ną, zaś nadal śro­do­wi­skiem naj­bar­dziej „odpor­nym” z Aka­de­mii na „bak­cyl” sacrum są bry­tyj­scy socjo­lo­go­wie.

Na koniec tego prze­glą­du są jesz­cze dwie inne dzie­dzi­ny, któ­re muszą być wspo­mnia­ne w ramach bry­tyj­skich nur­tów teo­lo­gicz­nych:

Dia­log mię­dzy­re­li­gij­ny jest natu­ral­ną koniecz­no­ścią, wręcz swo­istym modus viven­di na Wyspach. Stąd tema­ty­ka teo­lo­gicz­nej reflek­sji nad plu­ra­li­zmem reli­gij­nych ma też swo­ją histo­rię. John Hick, pra­wie legen­dar­ny teo­log i przed­sta­wi­ciel Zjed­no­czo­ne­go Kościo­ła Refor­mo­wa­ne­go (URC), nie­wąt­pli­wie pro­wo­ka­cyj­nie inspi­ro­wał i inspi­ru­je w dal­szym cią­gu reflek­sje nad „wyłącz­no­ścią” chrze­ści­jań­skie­go obja­wie­nia. Jego nader filo­zo­ficz­na ana­li­za Obja­wie­nia spo­tka­ła się z pozy­tyw­ną, otwie­ra­ją­cą nowe hory­zon­ty kry­ty­ką wśród jego stu­den­tów (Gerard Lough­lin [15], Gavin D’Costa [16]).

Obec­nie teo­lo­gicz­ny dia­log mię­dzy­re­li­gij­ny, szcze­gól­nie ze stro­ny przed­sta­wi­cie­li chrze­ści­jań­stwa, sku­pia się na ana­li­zie poszcze­gól­nych róż­nic mię­dzy reli­gia­mi (rozu­mie­nie „obja­wie­nia”, rola „tra­dy­cji”, meto­dy pra­cy nad „świę­tym tek­stem” czy odręb­no­ści i zbież­no­ści misty­ki). Zewnętrz­nym prze­ja­wem war­to­ści tego dia­lo­gu, jest fakt, że pra­wie wszyst­kie wydzia­ły teo­lo­gicz­ne posia­da­ją jed­nost­ki zaj­mu­ją­ce się stu­dia­mi reli­gio­znaw­czy­mi (tzw. „Reli­gio­us Stu­dies”) z wyso­ko wykwa­li­fi­ko­wa­ny­mi znaw­ca­mi pro­ble­ma­ty­ki teo­lo­gicz­nej poszcze­gól­nych tra­dy­cji.

Teo­lo­gia femi­ni­stycz­na, last but not least, posia­da swój wyraź­ny, sza­no­wa­ny i teo­lo­gicz­nie doj­rza­ły głos w kon­tek­ście wspo­mnia­ne­go are­opa­gu. Nazwi­ska Ann Loades (Dur­ham); Susan Frank Par­sons i Janet Mar­tin Soskie (obie Cam­brid­ge); Mary Grey (Salis­bu­ry), Lin­da Woodhe­ad (Lan­ca­ster); Lucy Gard­ner (Oxford) i wresz­cie pra­cu­ją­cej obec­nie na Harvar­dzie Sarah Coakley [17] to zna­ne autor­ki i wykła­dow­cy teo­lo­gii. Krąg ten repre­zen­tu­je zarów­no rzym­ski kato­li­cyzm, jak i angli­ka­nizm. Szcze­gól­nie w tym kon­tek­ście bli­skość teo­lo­gii inspi­ru­je inne powią­za­nia eku­me­nicz­ne mię­dzy tymi Kościo­ła­mi do udzia­łu w otwar­tej deba­cie.

Śmia­ła decy­zja Kościo­ła Angli­kań­skie­go o dopusz­cze­niu kobiet do świę­ceń kapłań­skich pogłę­bi­ła więź mię­dzy repre­zen­tant­ka­mi róż­nych deno­mi­na­cji. Dodat­ko­wo, fran­cu­ski i ame­ry­kań­ski femi­nizm inspi­ru­je to śro­do­wi­sko do dal­szych wspól­nych pro­jek­tów teo­lo­gicz­nych, któ­re uwol­ni­ły by teo­lo­gię wyłącz­nie z jej wie­lo­wie­ko­wej jed­no­stron­no­ści per­spek­ty­wy. Dodat­ko­wym, twór­czym dodat­kiem ze stro­ny femi­ni­zmu, jest sil­ny akcent na powią­za­nie inte­lek­tu­al­nej teo­lo­gii (rozum) z intu­icją, ducho­wo­ścią i spe­cy­ficz­nym, kobie­cym rodza­jem zaan­ga­żo­wa­nia w spra­wy spo­łecz­ne. [18]

Ten krót­ki i ogól­ny prze­gląd naj­waż­niej­szych nur­tów teo­lo­gii bry­tyj­skich nie jest w sta­nie objąć teo­lo­gów sui gene­ris jak Rowan Wil­liams. Jemu będzie poświę­co­na dru­ga część arty­ku­łu.

Ks. dr Piotr Ash­win-Siej­kow­ski

Zobacz tak­że:

Maga­zyn SR: Kościół Anglii — pochwa­ła eklek­ty­zmu

Przy­pi­sy:

[1] Zob.: N.S.F. Fer­re oraz D. Ford-Tekst 1 & D. Ford-Tekst 2. Nie­zwy­kle poży­tecz­nym jest stu­dium The Stu­dy of Angli­ca­nism, wyd. S. Sykes, J. Booty, J. Kni­ght, wyda­nie II, SPCK 1999.

[2] Taki zarzut jest jed­ną z głów­nych tez jego książ­ki The­olo­gy and Social The­ory, Blac­kwell 1990.

[3] Zob.: stro­ny Calvin.edu - na stro­nie moż­na zna­leźć rów­nież szcze­gó­ło­wą biblio­gra­fię.

[4] Zob.: Truth in Aqu­inas, Routle­ge, 2001 (razem z J. Mil­bank).

[5] Zob.: After Aqu­inas, Blac­kwell, 2000.

[6] The­olo­gy after Wit­t­gen­ste­in, Blac­kwell Publi­shers 1997 (II wyda­nie).

[7] Zob., Text, Church and World: Bibli­cal inter­pre­ta­tion in the­olo­gi­cal per­spec­ti­ve, T&T Clark, Edin­burgh 1994; Text and Truth: Rede­fi­ning bibli­cal the­olo­gy, T&T Clark, 1997.

[8] Zob., The The­olo­gy of the Book of Reve­la­tion, CUP, Cam­brid­ge 1992; God Cru­ci­fied, Pater­no­ster, 2000.

[9] Zob.: Lord Jesus Christ: Devo­tion to Jesus in Ear­liest Chri­sia­ni­ty. Grand Rapids: Eerd­mans, 2003

[10] Zob.: A quan­tum the­ory: A very short intro­duc­tion, OUP, Oxford, 2002; Living with hope. A scien­tist look at Advent Chri­st­mas and Epi­pha­ny, SPCK 2003.

[11] Scien­ce and Reli­gion: some histo­ri­cal per­spec­ti­ve, CUP, 1991.

[12] Rus­sell, Robert John & Nan­cey Mur­phy & Arthur Pea, eds. Cha­os and Com­ple­xi­ty: Scien­ti­fic Per­spec­ti­ves on Divi­ne Action. II wyda­nie, Vati­can City Sta­te: Vati­can Obse­rva­to­ry, 1997.

[13] Ten­że bie­rze rów­nież aktyw­ny udział w dia­lo­gu mię­dzy­re­li­gi­nym: Reli­gion and Reve­la­tion, OUP, 1994; Reli­gion and Cre­ation, OUP, 1996; Reli­gion and Human Natu­re, OUP, 1998; Reli­gion and Com­mu­ni­ty, OUP, 2000.

[14] Tam­że, Jacqui Ste­ward dopro­wa­dzi­ła do sze­re­gu cen­nych publi­ka­cji na temat nauk bio­lo­gicz­nych i teo­lo­gii. Zob., ten­że, Hand­bo­ok in The­olo­gy and Eco­lo­gy, SCM, 1996; Bio­lo­gy and The­olo­gy Today: cros­sing the boun­da­ries, SCM 2001; Cre­ation thro­ugh Wis­dom: The­olo­gy and the new bio­lo­gy, T&T Clark, 2001.

[15] Obec­nie zain­te­re­so­wa­ny pro­ble­ma­ty­ką teo­lo­gii sek­su­al­no­ści: Alien Sex: The Body and Desi­re in Cine­ma and The­olo­gy, Blac­kwell Publi­shers 2004; oraz Tel­ling God’s Sto­ry: Bible, Church and Nar­ra­ti­ve The­olo­gy, CUP, 1996/1999, współ­wy­daw­ca (z Jon Davies) Sex The­se Days: Essays in The­olo­gy, Sexu­ali­ty and Socie­ty, Shef­field Aca­de­mic Press/Continuum, 1997.

[16] The­olo­gy and Reli­gio­us Plu­ra­lism. The Chal­len­ge of Other Reli­gions, Basil Blac­kwell, Oxford/New York, 1986; John Hic­k’s The­olo­gy of Reli­gions. A Cri­ti­cal Eva­lu­ation, Uni­ver­si­ty Press of Ame­ri­ca, 1987; The Meeting of Reli­gions and the Tri­ni­ty, Orbis Books, Maryk­noll, 2000/T & T Clark, Edin­burgh, 2000; Sexing the Tri­ni­ty. Gen­der, Cul­tu­re and the Divi­ne, SCM, 2000.

[17] Naj­now­sza pra­ce wydaw­ni­cze to: Powers and Sub­mis­sions: Spi­ri­tu­ali­ty, Phi­lo­so­phy and Gen­der, Blac­kwell Publi­shers, 2002 i Re-Thin­king Gre­go­ry of Nys­sa, Blac­kwell Publi­shers, 2003.

[18] Zob.: The Com­pa­nion to Femi­nist The­olo­gy, ed. S.F. Par­sons, CUP, 2002.