Kościół Ewangelicki w Niemczech (EKD) — historia, struktura i stan obecny

Kościół Ewan­ge­lic­ki w Niem­czech (EKD) został powo­ła­ny do życia nie­ba­wem po zakoń­cze­niu dru­giej woj­ny świa­to­wej. W okre­sie reżi­mu naro­do­wo­so­cja­li­stycz­ne­go ist­nia­ły dwa Kościo­ły ewan­ge­lic­kie: Nie­miec­cy Chrze­ści­ja­nie (Deut­sche Chri­sten), uzna­wa­ny przez wła­dze hitle­row­skie ofi­cjal­ny Kościół ewan­ge­lic­ki, oraz Kościół Wyzna­ją­cy (Beken­nen­de Kir­che), do któ­re­go nale­że­li ci ewan­ge­li­cy, któ­rzy sprze­ci­wi­li się nazi­stow­skiej ide­olo­gii nie­na­wi­ści i dzia­ła­jąc w pod­zie­miu posta­no­wi­li poka­zać świa­tu, iż nie wszy­scy ewan­ge­li­cy w Niem­czech pod­da­ją się bez wal­ki. Kościół Wyzna­ją­cy, do któ­re­go nale­żał m.in. ks. Karl Barth czy ks. dr Die­trich Bon­ho­ef­fer, nara­żo­ny był na nie­ustan­ne prze­śla­do­wa­nie. Wie­lu duchow­nych i wier­nych zosta­ło aresz­to­wa­nych i zamor­do­wa­nych w obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych.

Po zakoń­cze­niu dzia­łań wojen­nych i bez­wa­run­ko­wej kapi­tu­la­cji III Rze­szy człon­ko­wie Kościo­ła Wyzna­ją­ce­go sta­li się natu­ral­ny­mi przy­wód­ca­mi nie­miec­kie­go ewan­ge­li­cy­zmu. To wła­śnie ludzie, wywo­dzą­cy się z anty­na­zi­stow­skie­go ruchu opo­ru budo­wa­li od pod­staw kościel­ną egzy­sten­cję w zruj­no­wa­nym kra­ju i to wła­śnie oni sfor­mu­ło­wa­li słyn­ne Wyzna­nie Winy w Stut­t­gar­cie (Stut­t­gar­ter Schul­der­klärung), w któ­rym prze­pro­si­li za zbrod­nie hitle­row­skie.

Struk­tu­ra

Kościół Ewan­ge­lic­ki w Niem­czech (EKD) skła­da się z 23 nie­za­leż­nych od sie­bie Kościo­łów kra­jo­wych (Lan­de­skir­chen), któ­rych gra­ni­ce nie zawsze pokry­wa­ją się z admi­ni­stra­cyj­nym podzia­łem na lan­dy związ­ko­we (Bun­de­slän­der).

W skład EKD wcho­dzą Kościo­ły trzech tra­dy­cji teo­lo­gicz­nych: lute­rań­skiej, unij­nej i refor­mo­wa­nej. EKD posia­da ok. 26,2 milio­nów wier­nych w ponad 16.356 para­fiach, posia­da­ją­cych auto­no­mię praw­ną. EKD repre­zen­tu­je nie­miec­ki pro­te­stan­tyzm w dia­lo­gu eku­me­nicz­nym oraz w kon­tak­tach mię­dzy­na­ro­do­wych. Z EKD sto­wa­rzy­szo­ne są ponad­to lub do nie­go nale­żą poje­dyn­cze para­fię Bra­ci Moraw­skich lub obco­ję­zycz­ne para­fie ewan­ge­lic­kie (np. fiń­skie, nor­we­skie i fran­cu­skie).

Nale­ży pod­kre­ślić, że EKD nie jest Kościo­łem we wła­ści­wym sło­wa tego zna­cze­niu, a jedy­nie insty­tu­cyj­ną plat­for­mą dla nie­za­leż­nych Kościo­łów wyzna­nio­wych.

Cie­ka­wost­ką jest to, że EKD nie posia­da żad­nych pomiesz­czeń sakral­nych (są one wła­sno­ścią para­fii ewen­tu­al­nie Kościo­ła kra­jo­we­go) z wyjąt­kiem małej kapli­cy w Urzę­dzie Kościel­nym EKD w Han­no­ve­rze oraz w … Rzy­mie. Kościół Lute­rań­ski w Rzy­mie, któ­ry użyt­ku­je Kościół Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski we Wło­szech, jest jedy­nym budyn­kiem kościel­ny­mi, do któ­re­go pra­wo wła­sno­ści ma EKD, któ­ry uży­cza ten kościół nie­od­płat­nie spo­łecz­no­ści lute­rań­skiej w Rzy­mie. To wła­śnie w tym koście­le mia­ło miej­sce histo­rycz­ne nabo­żeń­stwo eku­me­nicz­ne, pod­czas któ­re­go kaza­nie z ambo­ny wygło­sił papież Jan Paweł II.

Jed­nak­że nie wszyst­kie Kościo­ły człon­kow­skie EKD są „Kościo­ła­mi kra­jo­wy­mi” – np. Kościół Ewan­ge­lic­ko-Refor­mo­wa­ny posia­da naj­wię­cej swo­ich para­fii w pół­noc­no-zachod­nich i połu­dnio­wych Niem­czech i nie ma więc sta­tu­su Kościo­ła kra­jo­we­go. Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Kościół Olden­bur­ga świa­do­mie zre­zy­gno­wał z nazwy Lan­de­skir­che, któ­ra ze wzglę­du na swo­je histo­rycz­ne uwa­run­ko­wa­nia, nie odzwier­cie­dla fak­tycz­ne­go sta­nu. W począt­ko­wym okre­sie Refor­ma­cji ewan­ge­lic­cy ksią­żę­ta Cesar­stwa Rzym­skie­go Naro­du Nie­miec­kie­go peł­ni­li w swo­ich lan­dach hono­ro­wą funk­cję „awa­ryj­ne­go bisku­pa” (Not­bi­schof), któ­ra nie wią­za­ła się z kon­kret­ny­mi funk­cja­mi dusz­pa­ster­ski­mi, a mia­ła jedy­nie zapo­biec anar­chii w tych księ­stwach, któ­re stop­nio­wo przyj­mo­wa­ły zre­for­mo­wa­ny porzą­dek nabo­żeństw w opar­ciu o teo­lo­gicz­ne naucza­nie ks. dr. Mar­ci­na Lutra bądź przed­sta­wi­cie­li szwaj­car­skiej refor­ma­cji. Aby odciąć się od histo­rycz­nych zaszło­ści, zbyt bli­skie­go soju­szu Pań­stwa z Kościo­łem Synod Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­skie­go Kościo­ła Olden­bur­ga zde­cy­do­wał o porzu­ce­niu nazwy Lan­de­skir­che.

Sta­tu­su Kościo­ła kra­jo­we­go nie posia­da rów­nież ewan­ge­lic­ka Pro­win­cja Kościel­na Sak­so­nii.

Nie pod­wa­ża­jąc nie­za­leż­no­ści poszcze­gól­nych Kościo­łów EKD jako insty­tu­cjo­nal­na postać jed­no­ści nie­miec­kie­go pro­te­stan­ty­zmu stwo­rzył demo­kra­tycz­ne gre­mia, repre­zen­tu­ją­ce Kościo­ły kra­jo­we oraz waż­ne insty­tu­cje nie­zbęd­ne dla pra­wi­dło­we­go funk­cjo­no­wa­nia Kościo­łów. Naj­waż­niej­szy­mi gre­mia­mi orga­ni­za­cyj­ny­mi EKD są: synod, Rada EKD oraz Kon­fe­ren­cja Kościel­na EKD. Pre­ro­ga­ty­wy poszcze­gól­nych insty­tu­cji regu­lu­je tzw. Porzą­dek Głów­ny (Grun­dord­nung), czy­li kon­sty­tu­cja EKD. Bie­żą­ce spra­wy EKD pro­wa­dzi Urząd Kościel­ny (Kir­che­namt) w Han­no­ve­rze.

Synod EKD

Synod jest naj­wyż­szą wła­dzą usta­wo­daw­czą w EKD. Synod uchwa­la usta­wy kościel­ne (budżet, regu­la­cje pra­cow­ni­cze, ochro­na danych oso­bo­wych) oraz przed­kła­da Radzie i Kon­fe­ren­cji Kościel­nej EKD pla­ny, pro­po­zy­cje lub dyrek­ty­wy. Zgod­nie z kon­sty­tu­cją EKD Synod skła­da się ze 120 człon­ków, z któ­rych 100 wybie­ra­nych jest przez syno­dy poszcze­gól­nych Kościo­łów kra­jo­wych, a 20 mia­nu­je Rada EKD. Każ­dy czło­nek Syno­du posia­da 2 zastęp­ców.

Pierw­szy Synod EKD po zjed­no­cze­niu Nie­miec (Synod Ósmej Kaden­cji z lat 1991–1997) zro­bił wyją­tek od regu­ły 120 człon­ków tak, by syno­da­ło­wie nale­żą­cy kie­dyś do Związ­ku Kościo­łów Ewan­ge­lic­kich w NRD mogli być spra­wie­dli­wie repre­zen­to­wa­ni w zjed­no­czo­nym Syno­dzie EKD.

Kaden­cja Syno­du, na któ­re­go cze­le stoi sied­mio­oso­bo­we pre­zy­dium, trwa 6 lat. Obra­da­mi Syno­du kie­ru­je pre­zes, któ­rym od nie­daw­na jest pani Bar­ba­ra Rin­ke.

Rada EKD

Rada EKD skła­da się z 15 człon­ków, wybie­ra­nych na 6‑letnią kaden­cję. Człon­ka­mi Rady są zarów­no oso­by ordy­no­wa­nie i nie­ordy­no­wa­ne. 14 człon­ków wybie­ra wspól­nie Synod i Kon­fe­ren­cja Kościel­na, nato­miast 15. człon­kiem jest z urzę­du pre­zes rady EKD.

Rada kie­ru­je tymi wszyst­ki­mi spra­wa­mi EKD, któ­re nie są jasno zastrze­żo­ne innym orga­nom. Rada EKD odpo­wie­dzial­na jest za koor­dy­na­cję współ­pra­cy mię­dzy wszyst­ki­mi insty­tu­cja­mi kościel­ny­mi (związ­ki, sto­wa­rzy­sze­nia, orga­ni­za­cje cha­ry­ta­tyw­ne), za repre­zen­to­wa­nie EKD na zewnątrz oraz za for­mu­ło­wa­nie sta­no­wi­ska EKD wobec aktu­al­nych pro­ble­mów życia poli­tycz­no-spo­łecz­ne­go, a przede wszyst­kim w kwe­stiach natu­ry teo­lo­gicz­nej. Rada EKD jest pod­po­rząd­ko­wa­na Syno­do­wi.

Naj­wyż­szym przed­sta­wi­cie­lem EKD jest pre­zes Rady, któ­rym jest obec­nie bp Wol­fgang Huber (Ber­lin). Zastęp­cą pre­ze­sa Rady jest aktu­al­nie ks. bp Chri­stoph Käh­ler z Eise­nach.

Kon­fe­ren­cja Kościel­na EKD

Kon­fe­ren­cja Kościel­na EKD skła­da się z kie­row­nic­twa Kościo­łów człon­kow­skich EKD. Kościo­ły, któ­re mają wię­cej niż 2 milio­ny człon­ków posia­da­ją 2 repre­zen­tan­tów, wszyst­kie inne jed­ne­go. Dzię­ki Kon­fe­ren­cji Kościel­nej wszyst­kie Kościo­ły człon­kow­skie EKD mogą bez­po­śred­nio współ­kształ­to­wać dzia­łal­ność EKD.

Kon­fe­ren­cja posia­da funk­cje dorad­cze, jed­nak­że może wystę­po­wać z kon­kret­ny­mi ini­cja­ty­wa­mi usta­wo­daw­czy­mi. Pre­ze­sem Kon­fe­ren­cji jest z urzę­du pre­zes Rady EKD.

Lute­ra­nie

Więk­szość Kościo­łów człon­kow­skich EKD to Kościo­ły tra­dy­cji luterańskiej.Osiem z nich two­rzy Zjed­no­czo­ny Kościół Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Nie­miec (Vere­inig­te Evan­ge­lisch-Luthe­ri­sche Kir­che Deutsch­lands – VELKD).

Do VELKD nale­żą nastę­pu­ją­ce Kościo­ły:

• 
  
  Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Kościół Bawa­rii
  
  
• 
  
  Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Kościół Braun­schwe­igu
  
  
• 
  
  Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Kościół Han­no­ve­ru
  
  
• 
  
  Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Kościół Mec­klen­bur­gii
  
  
• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Pół­noc­nej Elby
  
  
• 
  
  Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Kościół Sak­so­nii
  
  
• 
  
  Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Kościół Schaum­burg-Lip­pe
  
  
• 
  
  Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Kościół Turyn­gii

Z przy­czyn histo­rycz­no-admi­ni­stra­cyj­nych nie wszyst­kie lute­rań­skie Kościo­ły człon­kow­skie EKD nale­żą do VELKD. Inny­mi Kościo­ła­mi lute­rań­ski­mi w EKD są:

• 
  
  Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Kościół w Bade­ni (nie mylić z unij­nym Ewan­ge­lic­kim Kościo­łem­Kra­jo­wym w Bade­nii — por. Unij­ni)
  
  
• 
  
  Kościół Kra­jo­wy Lip­pe (Luthe­ri­sche Klas­se – część lute­rań­ska)
  
  
• 
  
  Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Kościół Olden­bur­ga
  
  
• 
  
  Pomor­ski Kościół Ewan­ge­lic­ki
  
  
• 
  
  Ewan­ge­lic­ki Kościół w Würt­tem­ber­gii

Kościo­ły człon­kow­skie VELKD oraz wymie­nio­ne przed chwi­lą pięć innych Kościo­łów lute­rań­skich nale­żą do Świa­to­wej Fede­ra­cji Lute­rań­skiej (ŚFL/LWB) i two­rzą wspól­nie Nie­miec­ki Komi­tet Naro­do­wy Świa­to­wej Fede­ra­cji Lute­rań­skiej (DNK/LWB), któ­ry zaj­mu­je się pra­cą teo­lo­gicz­ną i sty­pen­dial­ną, oraz cha­ry­ta­tyw­ną w kra­jach roz­wi­ja­ją­cych się.

VELKD oraz Kościół Ewan­ge­lic­ko-Refor­mo­wa­ny są w prze­ci­wień­stwie do EKD Kościo­ła­mi we wła­ści­wym sen­sie tego sło­wa, ponie­waż posia­da­ją dok­try­nal­ną jed­ność, usta­lo­ną w kano­nie ksiąg wyzna­nio­wych (sym­bo­licz­nych). Zwierzch­ni­kiem VELKD jest obec­nie ks. bp Hans-Chri­stian Knuth z Kilo­nii (Kiel), a jego zastęp­cą bp Her­man Beste (Schwe­rin).

Unij­ni

W 400-lecie Refor­ma­cji król pru­ski Fry­de­ryk Wil­helm posta­no­wił zro­bić to, co nie uda­ło się refor­ma­to­rom w XVI wie­ku. Jak wia­do­mo Mar­cin Luter nie mógł się poro­zu­mieć z przed­sta­wi­cie­la­mi szwaj­car­skiej Refor­ma­cji (wpierw z Ulry­kiem Zwin­glim, a póź­niej z Hen­ry­kiem Bul­lin­ge­rem i Janem Kal­wi­nem) w kwe­stii rozu­mie­nia Wie­cze­rzy Pań­skiej i chry­sto­lo­gii. Wszel­kie pró­by media­cji (m.in. Mar­ti­na Buce­ra) nie powio­dły się i oby­dwie tra­dy­cje roz­wi­ja­ły się oddziel­nie, acz­kol­wiek w świa­do­mo­ści, że mimo ist­nie­ją­cych róż­nic są sobie bar­dzo bli­skie.

Król Fry­de­ryk Wil­helm mocą dekre­tu gabi­ne­to­we­go usta­no­wił w 1817 roku tzw. Unię Pru­ską, któ­ra powo­ły­wa­ła do życia jeden Ewan­ge­lic­ki Kościół Unij­ny. Poszcze­gól­nym para­fiom pozo­sta­wia­no wol­ność w wybo­rze wyzna­nia: augs­bur­skie­go (lute­rań­skie­go) bądź hel­wec­kie­go (refor­mo­wa­ne­go). Jest to model Kościo­łów unij­nych, pod­kre­śla­ją­cy jed­ność admi­ni­stra­cyj­ną (ver­wal­tung­su­niert), jed­nak­że są też Kościo­ły unij­ne, któ­re pod­kre­śla­ją swój unij­ny cha­rak­ter poprzez włą­cze­nie do kano­nu ksiąg sym­bo­licz­nych Kon­fe­sji Augs­bur­skiej oraz refor­mo­wa­nych sym­bo­li wia­ry. Kościo­ły te nazy­wa się Kościo­ła­mi wyzna­nio­wo unij­ny­mi (beken­nt­ni­su­niert).

W okre­sie Repu­bli­ki Weimar­skiej Unię Pru­ską prze­mia­no­wa­no na Unię Sta­ro­pru­ską, obej­mu­ją­cą wszyst­kie Kościo­ły, któ­re funk­cjo­no­wa­ły na obsza­rach, któ­re Rze­sza Nie­miec­ka utra­ci­ła po prze­gra­nej pierw­szej woj­nie świa­to­wej.

Po dru­giej woj­nie świa­to­wej Kościo­ły unij­ne włą­czy­ły do skła­du swych ksiąg sym­bo­licz­nych tzw. Dekla­ra­cję z Bar­men (1934), któ­rej głów­nym auto­rem był szwaj­car­ski teo­log ewan­ge­lic­ko-refor­mo­wa­ny Karl Barth. Dekla­ra­cja z Bar­men była zara­zem stresz­cze­niem celów i isto­ty Kościo­ła Wyzna­ją­ce­go, któ­ry odrzu­cił jaki­kol­wiek mariaż naro­do­we­go socja­li­zmu z chrze­ści­jań­stwem.

Po upad­ku III Rze­szy ewan­ge­li­cy unij­ni utwo­rzy­li Kościół Ewan­ge­lic­ko-Unij­ny (EKU), któ­ry funk­cjo­no­wał nawet w cza­sie, gdy Niem­cy były podzie­lo­ne na dwa pań­stwa. Po zjed­no­cze­niu Nie­miec w 1990 roku w skład EKU wcho­dzi­ły nastę­pu­ją­ce Kościo­ły:

• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ki Anhalt
  
  
• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ki Ber­li­na-Bran­den­bur­gii i Ślą­skich Gór­nych Łużyc
  
  
• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ki Sak­soń­skiej Pro­win­cji Kościel­nej
  
  
• 
  
  Pomor­ski Kościół Ewan­ge­lic­ki
  
  
• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ki w Rhe­in­lan­dii
  
  
• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ki West­fa­lii

Z powyż­szej listy wyni­ka, że do EKU nale­ża­ły Kościo­ły, któ­re były zde­cy­do­wa­nie lute­rań­skie w swo­jej teo­lo­gii i prak­ty­ce (Ber­lin-Bran­den­bur­gia, Kościół Pomo­rza) oraz Kościo­ły skła­nia­ją­ce się raczej ku tra­dy­cji refor­mo­wa­nej (West­fa­lia).

Obok EKU ist­nia­ła do 2003 roku tzw. Kon­fe­ren­cja Arnold­she­in, do któ­rej nale­ża­ły te Kościo­ły ewan­ge­lic­kie, któ­re były człon­ka­mi EKD, ale nie nale­ża­ły do VELKD. Wszyst­kie Kościo­ły EKU były jed­no­cze­śnie człon­ka­mi Kon­fe­ren­cji Arn­dol­she­in.

Od daw­na w Niem­czech toczy­ły się dys­ku­sje nt. refor­my mało przej­rzy­stych struk­tur kościel­nych. Dwa lata temu na nowo roz­go­rza­ła deba­ta wywo­ła­na przezdr. Eckhar­ta von Vie­tin­ghof­fa, któ­ry zapro­po­no­wał roz­wią­za­nie wszyst­kich struk­tur kon­fe­syj­nych wewnątrz EKD (a więc VELKD, EKU i Kościo­ła Ewan­ge­lic­ko-Refor­mo­wa­ne­go) i powo­ła­nie jed­ne­go zjed­no­czo­ne­go Kościo­ła Ewan­ge­lic­kie­go Nie­miec. Poszcze­gól­ne para­fie lub Kościo­ły kra­jo­we mia­ły­by nadal swo­bo­dę w kształ­to­wa­niu pro­fi­lu teo­lo­gicz­ne­go na swo­im tere­nie. Pro­po­zy­cja Vie­tin­ghof­fa spo­tka­ła się z ostrą kry­ty­ką Kon­fe­ren­cji Bisku­pów VELKD oraz Syno­du tego Kościo­ła. Mimo tego VELKD opo­wie­dział się za zacie­śnie­niem współ­pra­cy w ramach EKD i wyra­ził goto­wość do reform orga­ni­za­cyj­nych.

Na tym jed­nak zmia­ny i pro­po­zy­cje zmian się nie skoń­czy­ły. 1. lip­ca 2003 roku powsta­ła na mocy wcze­śniej­szych uzgod­nień Unia Kościo­łów Ewan­ge­lic­kich (Union Evan­ge­li­scher Kir­chen — UEK). W skład UEK weszły wszyst­kie Kościo­ły EKU, któ­ry uległ samo­roz­wią­za­niu. Kościół Ewan­ge­lic­ko-Refor­mo­wa­ny oraz Kościo­ły ze wspo­mnia­nej Kon­fe­ren­cji Arnold­she­in.

UEK liczy w sumie 14 Kościo­łów człon­kow­skich i zosta­ła zawią­za­na z celem wspie­ra­nia więk­szej jed­no­ści Ewan­ge­lic­kie­go Kościo­ła Nie­miec. Oprócz wymie­nio­nych wyżej byłych Kościo­łów człon­kow­skich EKU do UEK nale­żą jesz­cze nastę­pu­ją­ce Kościo­ły z roz­wią­za­nej Kon­fe­ren­cji Arnold­she­in:

• 
  
  Ewan­ge­lic­ki Kościół Kra­jo­wy w Bade­nii
  
  
• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ki Bre­my
  
  
• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ki Hes­sen-Nassau
  
  
• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ki Kur­hes­sen-Wal­deck
  
  
• 
  
  Kościół Lip­pe (część refor­mo­wa­na)
  
  
• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ki Pala­ty­na­tu zwa­ny też popu­lar­nie Pro­te­stanc­kim Kościo­łem Kra­jo­wym
  
  
• 
  
  Kościół Ewan­ge­lic­ko-Refor­mo­wa­ny w Niem­czech(Synod ewan­ge­lic­ko-refor­mo­wa­nych Kościo­łów w Bawa­rii i w Pół­noc­no-Wschod­nich Niem­czech z licz­bą ok. 150 tys.wiernych)

Pod­su­mo­wu­jąc: EKD skła­da się z 23 Kościo­łów człon­kow­skich, któ­re nale­żą do VELKD; UEK lub są nie­za­leż­ne od oby­dwu Kościo­łów (np. Kościół Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski Olden­bur­ga).

Sys­tem orga­ni­za­cyj­ny nie­miec­kie­go pro­te­stan­ty­zmu jest jak widać nie­co skom­pli­ko­wa­ny. Utrud­nia to efek­tyw­niej­szą repre­zen­ta­cję w spo­łe­czeń­stwie, jed­nak­że umoż­li­wia też pie­lę­gno­wa­nie regio­nal­nych form poboż­no­ści (np. litur­gia).

Sta­ro­lu­te­ra­nie

Po ogło­sze­niu Unii Pru­skiej nie wszy­scy lute­ra­nie zgo­dzi­li się na przy­mu­so­wą uni­fi­ka­cję i chcie­li zacho­wać swo­ją wyzna­nio­wą toż­sa­mość. Rodzi­na kró­lew­ska Hohen­zol­ler­nów była wyzna­nia ewan­ge­lic­ko-refor­mo­wa­ne­go. Wła­dze pru­skie prze­śla­do­wa­ły „anty­uni­tów”, któ­rzy powo­ła­li do życia Kościół Sta­ro­lu­te­rań­ski. Kościół ten funk­cjo­no­wał tak­że na zie­miach pol­skich. Obec­nie Kościo­ły Sta­ro­lu­te­rań­skie ist­nie­ją jesz­cze m.in. w Niem­czech oraz USA. Cha­rak­te­ry­zu­ją się one tym, iż w swo­jej litur­gii, naucza­niu moral­nym i dys­cy­pli­nie kościel­nej zaj­mu­ją dość kon­ser­wa­tyw­ne sta­no­wi­sko (odrzu­ca­ją m.in. ordy­na­cję kobiet.).

W Niem­czech dzia­ła­ją dwa Kościo­ły, któ­re moż­na zakwa­li­fi­ko­wać jako sta­ro­lu­te­rań­skie:

Samo­dziel­ny Kościół Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski (SELK)

Wol­ny Kościół Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski (ELFK)

Oby­dwa Kościo­ły są nie­licz­ne (SELK posia­da ok. 40 tys. wyznaw­ców; FELK ok.4 tys.) i przy­cią­ga­ją tych lute­ra­nów, któ­rzy oce­nia­ją „poli­ty­kę” lute­rań­skich Kościo­łów nale­żą­cych do EKD jako nazbyt libe­ral­ną. Ani SELK, ani ELFK nie nale­żą do EKD oraz nie są człon­ka­mi Świa­to­wej Fede­ra­cji Lute­rań­skiej. Zwy­cza­jo­wo Kościo­ły Sta­ro­lu­te­rań­skie nawią­zu­ją peł­ną wspól­no­tę Ołta­rza i Ambo­ny tyl­ko z tymi Kościo­ła­mi, któ­re cha­rak­te­ry­zu­ją się dale­ko idą­cym kon­ser­wa­ty­zmem. I tak SELK posia­da ofi­cjal­ne part­ner­stwo i peł­ną Komu­nię z Lute­rań­skim Kościo­łem Syno­du Mis­so­uri w USA, a ELFK z Lute­rań­skim Kościo­łem Syno­du Wiscon­sin.

Oprócz małych Kościo­łów sta­ro­lu­te­rań­skich ist­nie­je też nie­licz­ny (9 para­fii), wspo­mnia­ny wyżej Kościół Ewan­ge­lic­ko-Lute­rań­ski w Bade­nii (ELKiB), czę­sto mylo­ny z o wie­le więk­szym Kra­jo­wym Kościo­łem Ewan­ge­lic­kim w Bade­nii o cha­rak­te­rze unij­nym. ELKiB jest wol­nym Kościo­łem lute­rań­skim (nie utrzy­mu­je się z podat­ku kościel­ne­go, lecz samo­dziel­nie), któ­ry nie jest człon­kiem EKD, ale nale­ży do DNK/LWB i ŚFL.

Urzę­dy i stro­je litur­gicz­ne

Na cze­le pra­wie wszyst­kich Kościo­łów kra­jo­wych bądź Kościo­łów nie noszą­cych nazwy Lan­de­skir­che sto­ją duchow­ni w urzę­dzie bisku­pa (Lan­des­bi­schof/Bischof). Wszyst­kie lute­rań­skie Kościo­ły posia­da­ją bisku­pów (w tym trzy kobie­ty), a tak­że nie­któ­re Kościo­ły unij­ne, przede wszyst­kim te, w któ­re posia­da­ją wyraź­ny lute­rań­ski pro­fil (Pomor­ski Kościół Ewan­ge­lic­ki i Kościół Ber­li­na i Bran­den­bur­gii).

W nie­któ­rych Kościo­łach unij­nych funk­cje zwierzch­ni­ka peł­nią albo pre­ze­si (Präses – np. w Ewan­ge­lic­kim Koście­le Rhe­in­lan­dii) lub pre­zy­den­ci kościel­ni (Kir­chen­präsi­dent – np. w Ewan­ge­lic­kim Koście­le Hesji-Nassau). Zarów­no „pre­ze­si” jak i „pre­zy­den­ci” są oso­ba­mi duchow­ny­mi i urzę­dy ich nale­ży rozu­mieć rów­nież jako urzę­dy bisku­pie, stąd też tytu­łu­je ich się rów­nież jako bisku­pów.

Uza­sad­nie­niem dla tej świec­kiej, kan­ce­la­ryj­nej nomen­kla­tu­ra są doświad­cze­nia dru­giej woj­ny świa­to­wej. Np. w Ewan­ge­lic­kim Koście­le Hesji-Nassau (EKHN) urząd pre­zy­den­ta Kościel­ne­go ist­nie­je dopie­ro od 1945 roku. W okre­sie dyk­ta­tu­ry hitle­row­skiej w regio­nie ist­nia­ły trzy Kościo­ły (lute­rań­ski, unij­ny i refor­mo­wa­ny), na cze­le któ­rych stał biskup, nale­żą­cy do wier­ne­go Hitle­ro­wi Kościo­ła Nie­miec­kich Chrze­ści­jan (na mar­gi­ne­sie nale­ży dodać, że tzw. Nie­miec­cy Chrze­ści­ja­nie zaapro­bo­wa­li tzw. Para­gra­fy Aryj­skie z Norym­ber­gii). Po woj­nie na cze­le EKHN sta­nął ks. Mar­tin Nie­möl­ler, aktyw­ny czło­nek Kościo­ła Wyzna­ją­ce­go, któ­re­go hitle­row­cy wysła­li do obo­zu kon­cen­tra­cyj­ne­go. Ks. Nie­möl­ler nie chciał być porów­ny­wa­ny ze swo­im poprzed­ni­kiem i odmó­wił przy­ję­cia tytu­łu „bisku­pa”. Uzgod­nio­no, że zwierzch­nik będzie miał tytuł pre­zy­den­ta kościo­ła i tak zosta­ło do dziś. EKHN jest przy­kła­dem Kościo­ła unij­ne­go, zwią­za­ne­go jedy­nie admi­ni­stra­cyj­nie (ver­wal­tung­su­niert). Ozna­cza to, że poszcze­gól­ne para­fie EKHN sam okre­śla­ją swo­ją kon­fe­syj­ną przy­na­leż­ność.

Poszcze­gól­ne Kościo­ły kra­jo­we dzie­lą się na kra­jo­we super­in­ten­den­tu­ry, pro­bo­stwa lub biskup­stwa regio­nal­ne. Te dwie jed­nost­ki są ze sobą toż­sa­me i róż­nią się jedy­nie nazwą. W mniej­szych Kościo­łach super­in­ten­den­ci Kościo­ła peł­nią nie­raz funk­cję zastęp­ców bisku­pów kra­jo­wych.

W Niem­czech ist­nie­je kil­ka alter­na­tyw­nych stro­jów litur­gicz­nych. Naj­po­pu­lar­niej­sza jest czar­na toga (krój pru­ski, han­no­ver­ski i bawar­ski) z bia­łą bef­ką (bia­łe pro­sto­ką­ty z mate­ria­łu) i ewen­tu­al­nie stu­łą, oraz bia­ła alba do kostek ze stu­łą w odpo­wied­nim kolo­rze, sto­sow­nym do okre­su litur­gicz­ne­go.

W Lip­sku księ­ża lute­rań­scy noszą podob­ne stro­je do księ­ży Kościo­ła Ewan­ge­lic­ko-Augs­bur­skie­go (Lute­rań­skie­go) w Pol­sce (Śląsk Cie­szyń­ski) i na Sło­wa­cji, nato­miast w pół­noc­nych Niem­czech księ­ża lute­rań­scy noszą czar­ne togi bez bef­ki, ale z bia­łą kry­zą. Podob­ny zwy­czaj litur­gicz­ny panu­je w lute­rań­skiej Danii. Tra­dy­cyj­nie bef­ki infor­mu­ją też czy dany duchowny/a jest z Kościo­ła lute­rań­skie­go (bef­ki wyraź­nie roz­dzie­lo­ne), unij­ne­go (bef­ki do poło­wy zszy­te) i refor­mo­wa­ne­go (bef­ki zupeł­nie zszy­te). Dziś jed­nak zasa­da ta nie jest tak ostro prze­strze­ga­na, tak­że w Pol­sce.

Dariusz P. Bruncz

Zobacz tak­że:

Ekumenizm.pl: Dać duszy prze­strzeń — 10. Synod EKD(AD 2003)

Maga­zyn SR: Warow­nym gro­dem był nasz Bóg?

Ekumenizm.pl: Zakoń­czył się Synod EKD w Mag­de­bur­gu(AD 2004)