Kościół Prawosławny Finlandii

Podob­nie jak Kijów oko­ło IX wie­ku, tak zie­mia Finów zetknę­ła się z kul­tu­rą chrze­ści­jań­ską wschod­nią oko­ło tysią­ca lat temu. Sta­ło się to za spra­wą han­dlu, któ­re­go ośrod­kiem były oko­li­ce jezio­ra Łado­ga w Kare­lii. Tak oto pra­wo­sław­ni kup­cy pozna­li nowa kul­tu­rę, o któ­rej opo­wia­da­li swym roda­kom z Rosji.

Oko­ło dzie­się­ciu wie­ków temu Kościół Wschod­ni roz­po­czął swą misję nawra­ca­nia pogan, żyją­cych w odle­głej kra­inie, dokąd nie dotar­li jesz­cze chrze­ści­jań­scy misjo­na­rze.

Ośrod­ka­mi misji sta­ły się, rzecz jasna, mona­ste­ry, któ­re wkrót­ce sta­ły się jedy­ny­mi cen­tra­mi reli­gij­ny­mi Fin­lan­dii. Praw­do­po­dob­nie pierw­szym klasz­to­rem w Fin­lan­dii został zało­żo­ny sta­ra­nia­mi mni­cha Ser­giu­sza oraz jego współ­bra­ta Her­ma­na (Ger­ma­na) klasz­tor w Vala­amo (Wała­am). Jed­nak co do daty jego zało­że­nia ist­nie­ją sprzecz­ne infor­ma­cje: według nie­któ­rych podań klasz­tor powstał w 992 roku, ale naj­bar­dziej praw­do­po­dob­ny jest XII wiek. Naj­star­sze źró­dło, mówią­ce o dzia­łal­no­ści mni­chów z Vala­amo pocho­dzi z XIV wie­ku.

Naj­młod­szy ze śre­dnio­wiecz­nych mona­ste­rów zało­żo­ny został wła­śnie w XIV wie­ku w Kone­vi­sta przez Arse­nie­go. W tym cza­sie zakła­da­no sze­reg innych klasz­to­rów. Budo­wa­ne je jako ośrod­ki modli­twy i kon­tem­pla­cji wśród dzi­kiej przy­ro­dy z dala od wsi i więk­szych miej­sco­wo­ści. Nad Morzem Ark­tycz­nym powstał mona­ster Pet­sa­mo. Jako wspól­no­ta pra­wo­sław­na, Cer­kiew fiń­ska pod­po­rząd­ko­wa­na zosta­ła metro­po­li­cie ruskie­mu – póź­niej patriar­sze. Ofi­cjal­nym języ­kiem Kościo­ła pra­wo­sław­ne­go Fin­lan­dii był sta­ro­cer­kiew­no-sło­wiań­ski.

Lute­ra­nizm

Choć poje­dyn­cze Kościo­ły lute­rań­skie wyod­ręb­ni­ły się w ramach Kościo­ła Rzym­sko­ka­to­lic­kie­go, to jed­nak ten ostat­ni nie miał ode­grać na tere­nach Fin­lan­dii tak wiel­kiej roli w dzie­jach ewan­ge­li­za­cji tej zie­mi, jak pra­wo­sła­wie czy wła­śnie lute­ra­nizm. Istot­nie, kato­lic­ka w XII wie­ku Szwe­cja, po przej­mo­wa­niu znacz­nych tere­nów Fin­lan­dii, zwal­cza­ła pra­wo­sła­wie. Jed­nak efek­tem zwy­cię­skiej dla Rosjan bitwy na Newie w czerw­cu 1240 roku był powrót Kare­lii do Księ­stwa Ruskie­go. Biskup Nowo­gro­du zabie­gał o dal­szą, pra­wo­sław­ną chry­stia­ni­za­cję.

Po czte­rech wie­kach Szwe­cja była już ofi­cjal­nie kra­jem lute­rań­skim. Po kolej­nej woj­nie (1570–1617) Kare­lia zosta­ła przy­zna­na Szwe­cji na mocy trak­ta­tu ze Sto­ło­wo. W dobie refor­ma­cji Fin­lan­dia nale­ża­ła czę­ścio­wo do tego pań­stwa. Teraz zna­la­zła się w jej struk­tu­rach w cało­ści. Nastro­je mię­dzy pra­wo­sław­ny­mi a ewan­ge­li­ka­mi nie nale­ża­ły do poko­jo­wych. Pra­wo­sław­ni Fino­wie szu­ka­li uciecz­ki przed refor­ma­cją w wier­nej pra­wo­sła­wiu Rosji. Lute­ra­nizm repre­zen­to­wa­ły eli­ty spo­łecz­ne pań­stwa szwedz­kie­go. Pra­wo­sła­wie koja­rzo­no z reli­gią bie­do­ty. Sami przed­sta­wi­cie­le elit poli­tycz­nych odno­si­li się do pra­wo­sław­nych z pogar­dą, nie szczę­dzo­no Cer­kwi aktów dys­kry­mi­na­cji. Do Rosji emi­gro­wa­ło nie­mal­że 2/3 całej wspól­no­ty pra­wo­sław­nej, spo­ra część lud­no­ści prze­szła na lute­ra­nizm.

Odro­dze­nie i refor­my

W XVIII wie­ku, po woj­nie szwedz­ko-rosyj­skiej, nad fiń­skim pra­wo­sła­wiem opie­kę roz­to­czy­ła die­ce­zja peters­bur­ska. Z danych z 1811 roku wyni­ka, że lud­ność pra­wo­sław­na zmniej­szy­ła się do zale­d­wie 30.000 wier­nych. Biskup poszedł z cza­sem na pew­ne ustęp­stwa w sto­sun­ku do fiń­skich pra­wo­sław­nych. Sta­ło się to głów­nie za spra­wą upo­wszech­nia­nia szkol­nic­twa, któ­re obję­ło rów­nież prze­ję­te tere­ny. Edu­ka­cja posze­rzy­ła wie­dzę Finów odno­śnie ich pocho­dze­nia i korze­ni. Doce­nio­no fiń­ską naro­do­wość. Odkry­to jej war­tość i wyjąt­ko­wość. Wkrót­ce Świę­ty Synod w Peters­bur­gu wyra­ził zgo­dę na uczy­nie­nie fiń­skie­go języ­kiem litur­gicz­nym pra­wo­sław­nych na anek­to­wa­nych zie­miach. W 1892 roku zało­żo­no fiń­ską die­ce­zję ze sto­li­cą w Vii­pu­ri (Wyborg). Jej pierw­szym bisku­pem był rek­tor Peters­bur­skiej Aka­de­mii Teo­lo­gicz­nej, Anto­ni (Wad­kow­ski). Car zagwa­ran­to­wał rów­no­cze­śnie pań­stwo­wy cha­rak­ter lute­ra­ni­zmu i rów­ne pra­wa przed­sta­wi­cie­lom obu wyznań.

Po rewo­lu­cji 1917 roku Rosyj­ska Cer­kiew Pra­wo­sław­na stra­ci­ła swo­je wpły­wy. Rząd Rosji sam ogło­sił uchwa­łę o oddzie­le­niu Kościo­ła Fin­lan­dii od Kościo­ła Rosji. Uchwa­ła weszła w życie w 1918 roku. Oddzie­lo­ny od macie­rzy­stej Cer­kwi Fin­lan­dii Pra­wo­sław­ny Kościół, podob­nie jak wcze­śniej lute­rań­ski, zyskał sta­tus dru­gie­go naro­do­we­go Kościo­ła tego kra­ju.

Patriar­cha Tichon nie­za­leż­ność fiń­skiej Cer­kwi uznał dopie­ro trzy lata póź­niej, w 1921 roku, zaś auto­no­mia Kościo­ła zosta­ła zaak­cep­to­wa­na przez Kon­stan­ty­no­pol jesz­cze póź­niej, a mia­no­wi­cie w 1923 roku. Patriar­cha rezy­du­ją­cy nad Fana­rem nie zniósł swo­bód w spra­wach języ­ka litur­gii, któ­re Cer­kiew fiń­ska zyska­ła w XIX wie­ku. Mimo tego Kon­stan­ty­no­pol nie wyra­ził zgo­dy na auto­ke­fa­licz­ność Cer­kwi fiń­skiej. Jedy­nie głów­ny ośro­dek admi­ni­stra­cyj­ny został zmie­nio­ny – arcy­bi­skup dotych­czas rezy­du­ją­cy w Vii­pu­ri prze­niósł się do Sor­ta­va­li. Nie mia­ła być to jed­nak osta­tecz­na zmia­na.

Pierw­szym hie­rar­chą die­ce­zji w Sor­ta­va­li został bp Sera­fin. W 1925 roku zastą­pił go na tym sta­no­wi­sku Ger­man (Aav). Uzna­no, że spraw­niej wpro­wa­dzi on w życie refor­my admi­ni­stra­cyj­ne i litur­gicz­ne. Wkrót­ce nada­no też spe­cjal­ny tytuł hie­rar­sze sor­ta­va­lij­skie­mu – od tej pory był on arcy­bi­sku­pem Kare­lii i całej Fin­lan­dii.

Po dru­giej woj­nie świa­to­wej, kie­dy to znisz­czo­na zosta­ła więk­szość para­fii pra­wo­sław­nych, zaczę­to poważ­nie zasta­na­wiać się nad ponow­nym przy­łą­cze­niem się wspól­no­ty do Cer­kwi Rosyj­skiej. Jed­nak­że odro­dze­nie miał umoż­li­wić lokal­ny synod z 1955 roku, któ­re­go decy­zją usta­no­wio­no w Kuopio pra­wo­sław­ne arcy­bi­skup­stwo.

Dzi­siaj

Fiń­ska Cer­kiew Pra­wo­sław­na dzie­li się obec­nie na trzy die­ce­zje. Zwierzch­nik die­ce­zji Kare­lia jest arcy­bi­sku­pem. Jego sie­dzi­ba mie­ści się w Kuopio. Arcy­bi­skup Kare­lii ma swe­go sufra­ga­na, bisku­pa Joen­suu. Bisku­pi dwu pozo­sta­łych die­ce­zji rezy­du­ją w Hel­sin­kach i Oulu. Nazy­wa­ni są metro­po­li­ta­mi. Kościół obok sta­tu­su Kościo­ła auto­ke­fa­licz­ne­go utrzy­mał cha­rak­ter Kościo­ła pań­stwo­we­go. Podob­nie, jak w przy­pad­ku wyznań pań­stwo­wych to król miał decy­du­ją­cy głos w mia­no­wa­niu bisku­pów, tak dziś w Fin­lan­dii bisku­pów mia­nu­je pre­zy­dent, któ­rą jest obec­nie pani Tar­ja Halo­nen.

Kościół Pra­wo­sław­ny w Fin­lan­dii nadal się roz­wi­ja. Licz­ba wier­nych to obec­nie oko­ło 60.000 (dane z 2002 r.). Wraz z wia­rą pra­wo­sła­wie rosyj­skie zaszcze­pi­ło w Fin­lan­dii nie­któ­re ze swo­ich oby­cza­jów. Typo­wa fiń­ska cha­ta w Kare­lii przy­po­mi­nać może tę z „Wiel­kiej” czy „Małej Rusi”. Iko­ny mają tu swo­je hono­ro­we miej­sce. Być może nie tyl­ko teo­lo­gia pra­wo­sła­wia, ale i histo­ria naro­du, pró­bu­ją­ce­go zacho­wać swą toż­sa­mość mimo wpły­wów dwóch sil­nych sąsia­dów, Szwe­cji i Rosji, roz­wi­nę­ła rów­nie moc­ne jak na zie­mi ukra­iń­skiej przy­wią­za­nie do sym­bo­lu Zmar­twych­wsta­nia Pań­skie­go.

Jed­nak tak­że i dziś trud­ne oko­licz­no­ści histo­rycz­ne dają o sobie znać. Praw­dą jest, że zarów­no rosyj­ski, jak i wcze­śniej szwedz­ki wypie­ra­ły język fiń­ski z nie­któ­rych obsza­rów kra­ju jako języ­ki klas inte­li­genc­kich. Choć dzi­siaj we wszyst­kich 25 para­fiach świę­ta litur­gia odpra­wia­na jest w więk­szo­ści po fiń­sku, to nie­któ­re jed­nak uży­wa­ją języ­ka cer­kiew­no-sło­wiań­skie­go lub nawet szwedz­kie­go. Cza­sa­mi odpra­wia­ne są tak­że nabo­żeń­stwa w języ­ku grec­kim, a w więk­szych mia­stach w estoń­skim, rumuń­skim, a nawet angiel­skim. Para­fia w Lapland pozo­sta­ła wier­na naj­bar­dziej wyjąt­ko­wej pod wzglę­dem litur­gicz­nym tra­dy­cji. Tutaj języ­kiem litur­gii jest Skolt Sámi, któ­re­mu nie tak daw­no Disco­ve­ry Chan­nel poświę­cił krót­ki pro­gram kul­tu­ro­znaw­czy.

Cer­kiew Pra­wo­sław­na w Fin­lan­dii kształ­ci swój kler w Insty­tu­cie Teo­lo­gii Uni­wer­sy­te­tu Joen­suu. W 2002 roku powstał wydział teo­lo­gii oraz Insty­tut Teo­lo­gii Wschod­niej. Przy mona­ste­rze Nowe Vala­amo w Heinäve­si powstał col­le­ge kul­tu­ry pra­wo­sław­nej.

Nabo­żeń­stwa nada­wa­ne są przez radio i dość czę­sto w TV. Kościół wyda­je kil­ka perio­dy­ków – war­to tu wspo­mnieć cho­ciaż­by Orto­dok­si­vie­sti, wyda­wa­ny przez para­fię w Hel­sin­kach (cie­szą­cy się naj­więk­szą poczyt­no­ścią wśród wier­nych), Aamun­ko­it­to („Zorza”), naj­star­sze cza­so­pi­smo reli­gij­ne wyda­wa­ne od 1896 roku przez Brac­two Św. Ser­giu­sza i Her­ma­na, czy Orto­dok­sia, a tak­że sze­reg pism o tema­ty­ce reli­gij­nej, adre­so­wa­nych do mło­dzie­ży. Każ­da para­fia może się pochwa­lić wła­sną stro­ną inter­ne­to­wą. Mło­dzi pra­wo­sław­ni Fino­wie udzie­la­ją się w Syndesmos´mosie – mię­dzy­na­ro­do­wej orga­ni­za­cji, sku­pia­ją­cą pra­wo­sław­ną mło­dzież.

Cer­kiew Pra­wo­sław­na w Fin­lan­dii współ­pra­cu­je z Eku­me­nicz­nym Patriar­cha­tem Kon­stan­ty­no­po­la, a tak­że z Patriar­cha­tem Rosyj­skiej Cer­kwi Pra­wo­sław­nej. Od 1960 roku fiń­ska Cer­kiew jest tak­że peł­no­praw­nym człon­kiem Świa­to­wej Rady Kościo­łów.

Link: Fiń­ska Cer­kiew Pra­wo­sław­na

Link: Fiń­skie Muzeum Pra­wo­sław­ne