Pieśni perykoptyczne Johanna Heermanna

Twór­czość Johan­na Heer­man­na to przede wszyst­kim pie­śni kościel­ne. Napi­sał ich oko­ło 500, z cze­go naj­słyn­niej­sze to Herz­lieb­ster Jesu (Jezu mój miły) oraz O Gott, du from­mer Gott  (O Panie, Boże mój). Zna­czą­cy wymiar twór­czo­ści Heer­man­na nadał Johann Seba­stian Bach, któ­ry wyko­rzy­stał utwo­ry księ­dza w dwu­na­stu kan­ta­tach a jed­ną (BWV 107)  oparł wyłącz­nie na pie­śni Was wil­lst du dich betrüben (Dla­cze­go się tak smu­cisz – prze­kład ks. Jerzy Hecz­ko). Utwór „O Panie, Boże mój” jest wyko­ny­wa­ny w kom­po­zy­cji Bacha jako cho­rał  (BWV 399) a pieśń (Herz­lieb­ster Jesu) sta­ła się też czę­ścią dwóch fun­da­men­tal­nych dzieł muzy­ki euro­pej­skiej, mia­no­wi­cie Pasji Mate­uszo­wej (BWV 244) oraz Pasji Jano­wej (BWV 245). O wciąż aktu­al­nej wymo­wie ostat­niej pie­śni w kul­tu­rze Euro­py świad­czy to, że zosta­ła ona wyko­na­na pod­czas uro­czy­sto­ści pogrze­bo­wych Jana Paw­ła II przez chór waty­kań­ski, jako jeden z pierw­szych utwo­rów pod­czas wystę­pu.

Twór­czość Johan­na Heer­man­na nie była bar­dzo popu­lar­na aż do XIX w. Wte­dy to zain­te­re­so­wa­li się nim dość powszech­ne nie­miec­cy roman­ty­cy. Przez swo­je zafa­scy­no­wa­nie cier­pie­nia­mi, któ­re­go powszech­nie zna­nym przy­kła­dem są Cier­pie­nia mło­de­go Wer­the­ra Goethe­go, zak­tu­ali­zo­wa­li wymo­wę dzieł duchow­ne­go. Przy oka­zji przy­czy­ni­li się do okre­śla­nia Heer­man­na „Ślą­skim Hio­bem”, co odwró­ci­ło uwa­gę od ogrom­ne­go dorob­ku księ­dza na polu popu­la­ry­za­cji Biblii przez poezję. W cie­niu na dłu­go pozo­sta­ły pie­śni pery­kop­tycz­ne, a wła­śnie ten­że duchow­ny zna­czą­co włą­czył się w tra­dy­cję, repre­zen­to­wa­ną przez wie­lu poetów np. Mar­tin Agri­co­la (1542), Johann Span­gen­berg (1545), Niko­laus Her­man (1560), Bar­tho­lo­mäus Rin­gwaldt (1581) oraz Adam Hop­pius (1584). Ta for­ma poezji zna­na była przez wie­lu innym przed­sta­wi­cie­lom baro­ku – np. Mar­tin Opitz, twór­ca nie­miec­kiej poety­ki nor­ma­tyw­nej, napi­sał Epi­stel­lie­der. Ponad­to znaj­du­je­my baro­ko­we pie­śni pery­kop­tycz­ne w twór­czo­ści Gry­phiu­sa, Rista, Bir­ke­na, Hars­dörf­fe­ra. W XIX w. w tę tra­dy­cję poetyc­ką włą­cza­ja się Cle­mens Bren­ta­no, przed­sta­wi­ciel roman­ty­zmu, wyraź­nie nawią­zu­ją­cy do utwo­rów Johan­na Heer­man­na, oraz Ida Hahn-Hahn.

Pie­śni pery­kop­tycz­ne były to utwo­ry, kom­po­no­wa­ne w opar­ciu o pery­ko­py (wer­se­ty biblij­ne) prze­wi­dzia­ne do czy­ta­nia w daną nie­dzie­lę. Heer­mann korzy­stał ze zna­nych melo­dii ukła­da­jąc do nich nowe tek­sty, co było dość powszech­ną prak­ty­ką w jego cza­sach. Duchow­ni ewan­ge­lic­cy powszech­nie odczu­wa­li brak tek­stów w języ­ku naro­do­wym, więc sta­ra­li się o uzu­peł­nie­nie tej luki.

Trud­no jest jed­no­znacz­nie stwier­dzić jaki był zakres uży­cia pie­śni pery­kop­tycz­nych. Histo­ry­cy lite­ra­tu­ry nie­miec­kiej (np. Irm­gard Sche­itler) suge­ru­ją, że pie­śni te były śpie­wa­ne pod­czas nabo­żeństw przez chó­ry para­fial­ne, poza tym śpie­wa­no je pod­czas spo­tkań wie­czor­nych, na dodat­ko­wych gru­pach modli­tew­nych. Pod­da­je się w wąt­pli­wość, by pie­śni wyko­ny­wa­ne były przez wszyst­kich zebra­nych na nabo­żeń­stwie. Nie wia­do­mo tak­że, na ile te pie­śni były popu­lar­ne – czy może lokal­nie, czy może sła­bo, jed­nak w całym obsza­rze języ­ka nie­miec­kie­go. Cha­rak­te­ry­stycz­ny dla pie­śni pery­kop­tycz­nych był sto­sun­ko­wo pro­sty język, miał za zada­nie uła­twie­nie per­cep­cji histo­rii biblij­nych, któ­re być może dzię­ki zna­nej melo­dii i pro­ste­mu tek­sto­wi, były śpie­wa­ne pod­czas pra­cy, spo­tkań wie­czor­nych itp. Dla­te­go też moż­na wpi­sać nazwi­sko Johan­na Heer­man­na na listę meto­dy­ków reli­gii i popu­la­ry­za­to­ra Biblii.

Johann Heer­mann napi­sał pie­śni pery­kop­tycz­ne na wszyst­kie nie­dzie­le roku oraz dodat­ko­we świę­ta. Dzie­ła wyda­no w jed­nym tomie, pt. Son­tags- und Fest-Evan­ge­lia (Ewan­ge­lie Nie­dziel­ne i Świą­tecz­ne). Pierw­sze wyda­nie uka­za­ło się, gdy jesz­cze peł­nił urząd kazno­dziei w Cho­bie­ni, kolej­ne, gdy miesz­kał w Lesz­nie z obszer­ną dedy­ka­cją dla żon dwóch zna­nych lesz­czyń­skich oby­wa­te­li. Póź­niej wzna­wia­no pie­śni kil­ka­krot­nie. Czę­ścio­wo zna­la­zły się w Kir­chen- und Haus­ge­sang­bücher – obszer­nych zbio­rach pie­śni róż­nych auto­rów, wyda­wa­nych w XVII w., w któ­rych publi­ko­wa­ne były utwo­ry nie­zna­ne dotąd szer­sze­mu krę­go­wi odbior­ców. Cały cykl świą­tecz­nych pie­śni pery­kop­tycz­nych uka­zał się w zbio­rze wyda­nym przez Johan­na Crüge­ra Pra­xis Pie­ta­tis Meli­ca (wyda­nia: 1640, 1653, 1684, 1688, 1690, 1693, 1698 oraz 1703). W wie­lu zbio­rach dru­ko­wa­no róż­ne wybra­ne utwo­ry ze zbio­ru Son­tags- und Fest-Evan­ge­lia, jako ostat­nią wydru­ko­wa­no pieśń Kompt, ihr Chri­sten, kompt ind höret (Przyjdź­cie, wy chrze­ści­ja­nie, przyjdź­cie i posłu­chaj­cie) w śpiew­ni­ku w Stra­βbur­gu w 1770 r. Jak wspo­mnia­no, w XIX w., nie­miec­cy lite­ra­ci inte­re­so­wa­li się inną per­spek­ty­wą twór­czo­ści Johan­na Heer­man­na, prak­tycz­nie zupeł­nie odsu­wa­jąc w zapo­mnie­nie pie­śni pery­kop­tycz­ne. Reha­bi­li­ta­cja zbio­ru pie­śni ma miej­sce w 1992 r., kie­dy wydaw­nic­two Keip Ver­lag we Frank­fur­cie n. Menem we współ­pra­cy z Biblio­te­ką Uni­wer­sy­tec­ką we Wro­cła­wiu wyda­je reprint dzie­ła.

Róż­ni histo­ry­cy lite­ra­tu­ry, róż­nie oce­nia­li Son­tags- und Fest-Evan­ge­lia. I tak na przy­kład Vic­tor Man­he­imer uznał te utwo­ry jako pierw­sze utwo­ry Heer­man­na, w któ­rej unie­za­leż­nił się od Andre­asa Gry­phiu­sa, twór­cy nie­miec­kie­go dra­ma­tu, miesz­ka­ją­ce­go w Gło­go­wie, dru­ku­ją­ce­go w Lesz­nie. Jed­nak okre­ślił język tych pie­śni jako pła­ski i bez­barw­ny. Tro­chę lepiej oce­nił utwo­ry Carl Hit­ze­roth w 1907 r. nazy­wa­jąc nie­dziel­ne ewan­ge­lie „bal­la­da­mi reli­gij­ny­mi”.

W 1935 r. Alfred Wie­sen­hüt­ter w serii Welt des Gesang­bu­ches (Świat śpiew­ni­ka) wydał zeszyt poświę­co­ny Johan­no­wi Heer­man­no­wi, gdzie nazwał pie­śni nie­dziel­ne „koro­ną ludo­wej twór­czo­ści”. Rok póź­niej w ramach pism Ekkart Kre­ises Ale­xan­der Schröder wydał trze­cią część utwo­rów, wykre­śla­jąc ich kolej­ność oraz przy­po­rząd­ko­wa­nie do poszcze­gól­nych nie­dziel. Pod­kre­ślał, że pie­śni mia­ły popu­la­ry­zo­wać Pismo Św., chwa­lił spo­sób opra­co­wa­nia tek­stu biblij­ne­go ale zwra­cał uwa­gę na naiw­ność przed­sta­wie­nia.

Pie­śni pery­kop­tycz­ne Heer­man­na sta­ły się tak­że tema­tem pra­cy dok­tor­skiej Rena­te Ger­ling, w któ­rej opi­sa­no styl języ­ka, jed­nak autor­ka głów­nie powo­ły­wa­ła się na wcze­śniej­szych bada­czy.

Z punk­tu widze­nia poety­ki war­to pod­kre­ślić, że Johann Heer­mann nie wyko­rzy­stał w peł­ni baro­ko­wych moż­li­wo­ści wyra­zu. Sto­so­wał ali­te­ra­cję, powtó­rze­nia oraz meta­fo­ry ale ze wzglę­du na natu­rę prze­ka­zy­wa­nych tre­ści zre­zy­gno­wał z anty­tez lub para­dok­sów. Porów­nu­jąc prze­kaz poszcze­gól­nych pie­śni war­to zauwa­żyć, że w więk­szo­ści mamy do czy­nie­nia z czy­stą wer­sy­fi­ka­cją tek­stu biblij­ne­go. Rzad­ko poja­wia­ją się komen­ta­rze, zawar­te w ostat­nich zwrot­kach, pod­su­mo­wu­ją­ce naukę Chry­stu­sa. W prze­bu­do­wie tek­stu czę­sto sto­so­wa­ne są abs­trak­cyj­ne dia­lo­gi mają­ce na celu „oży­wie­nie” tek­stu.

Pieśń pery­kop­tycz­na jako gatu­nek lite­rac­ki jest prak­tycz­nie nie­zna­na w lite­ra­tu­rze pol­skiej, choć w zachod­niej czę­ści Pol­ski nakła­da­ły się wpły­wy kul­tu­ry nie­miec­kiej i pol­skiej, co pozor­nie mogło stwo­rzyć warun­ki do prze­ję­cia gatun­ku. Frag­ment jed­nej pie­śni pery­kop­tycz­nej z komen­ta­rzem teo­lo­gicz­nym umie­ścił kil­ka tygo­dni temu Zwia­stun ewan­ge­lic­ki.