Prawosławny Grecki Patriarchat Aleksandryjski

W 325 r. Sobór w Nicei potwier­dził waż­ność Alek­san­drii i jej auto­ry­tet nad całym Egip­tem i nad Abi­sy­nią. W 451 r., na Sobo­rze w Chal­ce­do­nie, nada­no ofi­cjal­nie bisku­po­wi Alek­san­drii tytuł „Papie­ża” i „Patriar­chy”. W 680 r., III Sobór Kon­stan­ty­no­po­li­tań­ski potwier­dził jego trze­cie miej­sce w Koście­le, zaraz po Rzy­mie i Kon­stan­ty­no­po­lu.

Nie­ste­ty, Kościół alek­san­dryj­ski, któ­ry do 451 r. był sil­ny i zjed­no­czo­ny, z powo­du przy­ję­te­go przez Sobór Chal­ce­doń­ski dogma­tu o dwóch natu­rach ist­nie­ją­cych w Jezu­sie Chry­stu­sie, utra­cił swo­ją jed­ność, bowiem olbrzy­mia więk­szość człon­ków Kościo­ła w Egip­cie (kop­ci) odrzu­ci­ła posta­no­wie­nia sobo­ru, a tyl­ko mniej­szość pocho­dze­nia grec­kie­go je przy­ję­ła, jako swo­je i to z nich pocho­dzi wła­śnie ów alek­san­dryj­ski patriar­chat, na któ­re­go cze­le stał grec­ki papież i patriar­cha alek­san­dryj­ski i całej Afry­ki, Piotr VII, któ­ry zgi­nął wła­śnie w wypad­ku heli­kop­te­ra lecąc na Górę Atos. Przy­pusz­cza się, że na począt­ku VII wie­ku żyło w Egip­cie oko­ło 17–18 milio­nów kop­tów, a tyl­ko 200 tysię­cy zwo­len­ni­ków dok­try­ny Sobo­ru Chal­ce­doń­skie­go, w więk­szo­ści urzęd­ni­cy cesar­scy, żoł­nie­rze, han­dla­rze, itd.

W tam­tych cza­sach jesz­cze oby­dwie gru­py uży­wa­ły litur­gii w rycie alek­san­dryj­skim, któ­ry jed­nak z bie­giem cza­su został zastą­pio­ny przez ryt bizan­tyj­ski (na ten temat pro­szę prze­czy­tać w moim arty­ku­le zamiesz­czo­nym w Maga­zy­nie SR na temat Kościo­ła Kop­tyj­skie­go). Po zdo­by­ciu Egip­tu przez muzuł­mań­skich Ara­bów pod dowódz­twem Amru Ibn Al-Ass i po stop­nio­wym wyco­fa­niu się wojsk bizan­tyj­skich (639–642), egip­scy Gre­cy zaczę­li być prze­śla­do­wa­ni z powo­du swo­ich związ­ków z Kon­stan­ty­no­po­lem. Sytu­acja ta mia­ła ulec pogor­sze­niu wraz ze zdo­by­ciem Egip­tu przez Tur­ków Oto­mań­skich w 1517 r. Odtąd bizan­tyj­scy patriar­cho­wie alek­san­dryj­scy wie­lo­krot­nie musie­li prze­no­sić swo­ją sie­dzi­bę do Kon­stan­ty­no­po­la i czę­sto byli wybie­ra­ni wła­śnie przez tam­tej­sze­go, eku­me­nicz­ne­go patriar­chę bizan­tyj­skie­go. W koń­cu to wła­śnie z Kon­stan­ty­no­po­lem grec­ki patriar­chat alek­san­dryj­ski był zawsze bar­dzo bli­sko zwią­za­ny, zwłasz­cza od cza­sów, kie­dy bizan­tyj­ski patriar­cha Eer­gios II, wraz z cesa­rzem Basi­lym Bul­ga­roc­to­nem, nawią­za­li poko­jo­we sto­sun­ki z alek­san­dryj­skim patriar­chą Teo­fi­lem nada­jąc mu tytuł „Eku­me­nicz­ne­go Sędzie­go”, któ­ry to tytuł został odtąd prze­ję­ty przez alek­san­dryj­skich patriar­chów, któ­rzy dodat­ko­wo zaczę­li uży­wać pod­czas mszy dwóch mitr i dwóch „petrar­chi­les”.  

Sytu­acja ule­gła zmia­nie dopie­ro w pierw­szej poło­wie XIX wie­ku, kie­dy w Egip­cie prze­jął wła­dzę Moha­mad Ali Pasza. To wów­czas, w 1846 r., alek­san­dryj­ski grec­ki papież i patriar­cha, Hie­ro­te­os I,  na nowo objął swo­ją sie­dzi­bę w Alek­san­drii. Patriar­cha Kon­stan­ty­no­po­la sta­rał się jesz­cze wtrą­cać w spra­wy wewnętrz­ne patriar­cha­tu alek­san­dryj­skie­go, ale te inter­wen­cje osta­tecz­nie skoń­czy­ły  się wraz ze śmier­cią Hie­ro­te­osa I w 1858 r.  Sam grec­ki patriar­chat alek­san­dryj­ski nabrał coraz więk­sze­go zna­cze­nia wraz ze znacz­nym napły­wem grec­kich i pra­wo­sław­nych, rytu bizan­tyj­skie­go, arab­skich emi­gran­tów, któ­rych w Egip­cie w 1950 r. było oko­ło 190 tysię­cy, a w innych kra­jach afry­kań­skich oko­ło 35 tysię­cy. Jed­nak­że z powo­du nagłych zmian poli­tycz­no-spo­łecz­nych na tym kon­ty­nen­cie, zaczę­li oni ucho­dzić z Egip­tu i z Afry­ki począw­szy od roku 1956, tak że w 1997 r. w Egip­cie zosta­ło ich tyl­ko oko­ło 1600 osób.

Waż­ną rolę we wzmoc­nie­niu roli patriar­cha­tu w Egip­cie ode­gra­ła posta­wa patriar­chy Mele­tio­sa II (1926–1935), któ­ry zebrał i opra­co­wał patriar­sze sta­tu­ty i udał się z nimi do rzą­du egip­skie­go. Dzię­ki tym sta­tu­tom mógł uzy­skać nie­za­leż­ność i  rzą­do­wą opie­kę. To on rów­nież zało­żył Semi­na­rium Świę­te­go Ata­na­ze­go, zor­ga­ni­zo­wał kościel­ną biu­ro­kra­cję i roz­cią­gnął alek­sna­dryj­ską jurys­dyk­cję patriar­szą nad całą Afry­ką, wpro­wa­dza­jąc do swo­je­go patriar­sze­go  tytu­łu zamiast słów „Całe­go Egip­tu”, sło­wa „Całej Afry­ki”. 

Kościół Pra­wo­sław­ny (orto­dok­syj­ny) wśród czar­no­skó­rej lud­no­ści afry­kań­skiej zaczął roz­wi­jać się w latach 30-tych XX wie­ku w Ugan­dzie, gdzie dwóch angli­kań­skich księ­ży, Rubens Muka­sa i Oba­diah Kaban­da, prze­szło w sze­re­gi Grec­kie­go Alek­san­dryj­skie­go Kościo­ła Orto­dok­syj­ne­go. Nowa wspól­no­ta zosta­ła ofi­cjal­nie przy­ję­ta do Kościo­ła w 1946 r., przy czym w 1953 r.  zosta­ła uzna­na w Ugan­dzie i w 1956 r. w Keni. Pra­wo­sław­ne wspól­no­ty, oko­ło roku 1958, zosta­ły zor­ga­ni­zo­wa­ne jako Archi­die­ce­zja Iri­no­upo­lis (Dar-es-Salam, przy czym w 1970 r. sie­dzi­ba tej metro­po­lii zosta­ła prze­nie­sio­na do Nairo­bi). W 1963 r. zosta­ła utwo­rzo­na pierw­sza para­fia w Tan­za­ni i ksiądz Rubens Muka­na otrzy­mał tytuł archi­man­dry­ty, przyj­mu­jąc imię Spar­tos. Odtąd kapła­ni Kościo­ła zaczę­li być kształ­ce­ni w semi­na­riach w Gre­cji. W 1972 r., na Świę­tym Syno­dzie w Alek­san­drii, archi­man­dry­ta Spar­tos został zatwier­dzo­ny na bisku­pa tytu­lar­ne­go Niló­po­le, przyj­mu­jąc imię Chri­sto­pho­ro­sa, jak też stał się bisku­pem pomoc­ni­czym metro­po­li­ty Fru­men­zia z Iri­no­upo­lis na Ugan­dę. Następ­nie kon­se­kro­wa­no jesz­cze dwóch bisku­pów: Artu­ra Gadu­nę na bisku­pa tytu­lar­ne­go Niti­ry (przy­jął imię Ovi­dias) i na bisku­pa pomoc­ni­cze­go metro­po­li­ty na Kenię oraz Teo­do­ra Nan­ky­amę, na bisku­pa tytu­lar­ne­go Nan­kra­tis i na bisku­pa pomoc­ni­cze­go metro­po­li­ty na Tan­za­nię.

Już w 1997 r. Kościół we Wschod­niej Afry­ce posia­dał 3 bisku­pów, oko­ło 80 księ­ży w Kenii, 22 w Ugan­dzie i 11 w Tan­za­nii.  W listo­pa­dzie 1994 r. Świę­ty Synod Patriar­szy z Alek­san­drii utwo­rzył dla Ugan­dy oddziel­ną die­ce­zję.  Pra­wo­sław­ny­mi misja­mi w Afry­ce zaj­mę się jesz­cze przy innej oka­zji, pisząc na ich temat oddziel­ny arty­kuł do Maga­zy­nu SR.

Dzię­ki grec­kie­mu patriar­sze alek­san­dryj­skie­mu Par­the­nio­so­wi III (1987–1996) Kościół ten zaczął bar­dzo moc­no udzie­lać się na polu eku­me­nicz­nym. Sam patriar­cha Par­the­nios III był jed­nym z pre­zy­den­tów Świa­to­wej Rady Kościo­łów. Zmar­ły dzi­siaj w wypad­ku patriar­cha Piotr VII rów­nież zaan­ga­żo­wał się moc­no w pra­cę Świa­to­wej Rady Kościo­łów, jak też w Afry­kań­ską Radę Kościo­łów. To on rów­nież zre­or­ga­ni­zo­wał struk­tu­ry dzia­ła­nia patriar­cha­tu, przy czym spe­cjal­ną uwa­gę miał zwró­co­ną w stro­nę dzia­łal­no­ści misyj­nej w tzw. Czar­nej Afry­ce.

Patriar­chat jest zarzą­dza­ny poprzez serię regu­la­cji, któ­re począt­ko­wo były powol­nie adap­to­wa­ne aż do koń­ca XIX wie­ku. Zamiast rzą­dów jed­nej oso­by, patriar­chy, sys­tem admi­ni­stra­cyj­ny jest bar­dziej opar­ty na gru­pie syno­dal­nej, a sam patriar­cha może być wybie­ra­ny nie tyl­ko przez bisku­pów, ale rów­nież przez zwy­kłych księ­ży i świec­kich Kościo­ła. Świę­ty Synod, zło­żo­ny z sied­miu metro­po­li­tów, powi­nien zebrać się przy­naj­mniej raz na rok, ale w prak­ty­ce zbie­ra się raz na pół roku.

Dzię­ki pomo­cy arcy­bi­sku­pa Maka­rio­sa III z Cypru w 1981 r. zosta­ło otwar­te semi­na­rium kształ­cą­ce kapła­nów w Nairo­bi, w Kenii, któ­re naj­pierw było nazy­wa­ne „Maka­rios”, ale od 1998 r. przy­ję­ła nazwę Orto­dok­syj­na Szko­ła Patriar­chal­na. W 1998 r. uczy­ło się w nim 42 stu­den­tów z naj­róż­niej­szych regio­nów Afry­ki. Przy­pusz­cza się, że w chwi­li obec­nej do grec­kie­go patriar­cha­tu alek­san­dryj­skie­go nale­ży oko­ło 300 tysię­cy wier­nych, w tym ponad 100 tysię­cy czar­no­skó­rych Afry­kań­czy­ków, któ­rzy, jeśli misje dalej będą się roz­wi­jać się tak pręż­nie jak dotych­czas, wkrót­ce powin­ni dogo­nić licz­bo­wo człon­ków Kościo­ła pocho­dze­nia grec­kie­go.

W histo­rii grec­kie­go Kościo­ła Patriar­cha­tu Alek­san­dryj­skie­go ist­nia­ły róż­ne usi­ło­wa­nia dopro­wa­dze­nia do unii lub  przy­naj­mniej do zbli­że­nia z Kon­stan­ty­no­po­lem, Rzy­mem, z mono­fi­zyc­ki­mi Kop­ta­mi, a nawet z pro­te­stan­ta­mi. Dla przy­kła­du w 1210 r. papież Inno­cen­ty III usi­ło­wał dopro­wa­dzić do unii z papie­żem i patriar­chą Alek­san­drii Miko­ła­jem I, pro­sząc go nawet o wyświę­ce­nia w 1211 r. na kapła­na łaciń­skie­go dia­ko­na, a w 1213 r popro­sił też o uczest­nic­two w Sobo­rze Late­rań­skim, na któ­ry grec­ki papież alek­san­dryj­ski posłał swo­je­go przed­sta­wi­cie­la.

Z kolei od 1555 r. do zbli­że­nia z papie­żem i patriar­chą grec­kim z Alek­san­drii dąży­li pro­te­stan­ci. W 1581 r. doszło do roz­mów patriar­chy z Sule­ima­nem Schu­eige­rem na temat róż­nic pomię­dzy pra­wo­sła­wiem i pro­te­stan­ty­zmem, zakoń­czo­nych odrzu­ce­niem kalen­da­rza gre­go­riań­skie­go.

W 1594 r. doszło ponow­nie do usi­ło­wań zbli­że­nia pomię­dzy patriar­cha­ta­mi alek­san­dryj­skim, grec­kim i kop­tyj­skim, Melétio Piga­sem i Gabrie­lem. Takich usi­ło­wań nigdy wcze­śniej i póź­niej nie bra­ko­wa­ło. W koń­cu patriar­cho­wie oby­dwu Kościo­łów żyją i zarzą­dza­ją swo­imi wier­ny­mi z tego same­go kra­ju, Egip­tu. 

W 1616 patriar­cha Cyryl Luka­ri zacie­śnił sto­sun­ki z Kościo­łem Angli­kań­skim. Dla cie­ka­wost­ki war­to wspo­mnieć tyl­ko, że w 1764 r. w Lon­dy­nie został wybu­do­wa­ny pierw­szy kościół pod­po­rząd­ko­wa­ny grec­kie­mu patriar­sze alek­san­dryj­skie­mu Mate­uszo­wi.  

Zmar­ły dzi­siaj Patriar­cha Piotr VII uro­dził się w 1949 r., a na patriar­chę został wybra­ny w 1997 r. Kościel­ny tytuł patriar­chy brzmi: Papież i Patriar­cha Alek­san­drii i Całej Afry­ki; Papież i Patriar­cha Duże­go Mia­sta Alek­san­drii, Libii i pię­ciu Miast, Etio­pii, Egip­tu i Całej Afry­ki; Papież Papie­ży, Pasterz Paste­rzy, Trzy­na­sty Apo­stoł i Sędzia Świa­ta.