Słowo wstępne o staroobrzędowcach
- 31 października, 2007
- przeczytasz w 7 minut
Staroobrzędowcy oddzielili się od rosyjskiego Kościoła prawosławnego w połowie XVII wieku. Bezpośrednią przyczyną tego rozłamu były reformy liturgiczne wprowadzane od 1653 r. przez patriarchę Nikona, przy poparciu cara Aleksego. Reformy wywołały oburzenie najpierw u konserwatywnej części duchowieństwa, później u wiernych, a z czasem doprowadziły do schizmy wewnątrz rosyjskiego prawosławia [1].
Grupa staroobrzędowców stanęła w obronie starego obrządku w liturgii, odprawianej w Rosji przed reformą liturgii. Staroobrzędowcy jako ruch religijno-społeczny [2] był uznany za bunt przeciwko władzy państwowej i nową sektę, odrzucającą autorytet oficjalnego Kościoła prawosławnego [3]. Prześladowani przez władze carskie przenieśli się na tereny Rzeczypospolitej jeszcze przed synodem z lat 1666–1667, kiedy to w sposób oficjalny nazwano ich schizmatykami [4].
Dla badań historycznych i religioznawczych momentem przełomowym były obrady tegoż synodu moskiewskiego, a zwłaszcza konsekwencje ogłoszonej na nim zakazu obrońców starych obrzędów. Na początku reform w sporach uczestniczyli duchowni przekonani, iż szkody wyrządzone zmianami można jeszcze naprawić oraz że należy uczynić to jak najszybciej. Zupełnie inaczej wyglądał spór pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami reformy po roku 1667, kiedy to klątwa synodu ostatecznie potwierdziła rozdział w Cerkwi. Ekskomunika rzucona na zwolenników starych obrzędów spowodowała z jednej strony odejście od nich niektórych czołowych przeciwników Nikona(zdj. 2), takich jak Iwan Nieronow, Teoktyst, Nikita Dobrynin [5], z drugiej zaś pobudziła pozostałą część do wzmożenia działalności publicystycznej i propagandowej. W okresie tym powstały dzieła fundamentalne dla ruchu staroobrzędowego, zawierające podstawowe nauki i zasadnicze poglądy na wydarzenia.
Początki ruchu staroobrzędowego
Staroobrzędowcy byli zwolennikami tradycji liturgicznej istniejącej przed reformą na terenie Rusi. Wychowanie religijne nie pozwoliło im w krótkim czasie przyjąć wszelkie zmiany w kanonie życia rosyjskiego prawosławia. Reforma kościelną w państwie rosyjskim po synodzie moskiewskim oznaczała ujednolicenie ksiąg liturgicznych i obrzędów religijnych według wzorców greckich oraz przyjęcie greckich szat liturgicznych wraz z nowym kanonem malowania ikon. Reforma życia liturgicznego Kościoła prawosławnego była pierwszym krokiem w sprawie utworzenia scentralizowanego cesarstwa prawosławnego.
Ruch staroobrzędowców wyrósł na specyficznym podłożu teologicznym, którym była oryginalna koncepcja rozumienia świata przez mieszkańców XVII-wiecznego państwa moskiewskiego. Staroobrzędowcy stanowili konserwatywną część mieszkańców państwa moskiewskiego. Ich stosunek do Rusi jako rzeczy świętej, a do siebie jako narodu wybranego, stojącego na straży czystości tradycji prawosławnej, jest rezultatem wielowiekowego wychowania religijnego społeczeństwa. Aby zrozumieć przyczyny pojawienia się ruchu staroobrzędowego w Rosji nadzy najpierw poznać mentalności religijną panującą w tym kraju przed prowadzeniem reform przez patriarchę Nikona.
Świadomość prawosławnych członków rosyjskiego społeczeństwa w XVII wieku była kształtowana przez Cerkiew. Jej wpływ był związany z konkretnym światopoglądem wyrosłym na bazie religii prawosławnej oraz z istnieniem dobrze opracowanego systemu kultu. Do kształtu zwyczajów cerkiewnych znacznie przyczyniali się sami carowie, poczynając od Iwana IV. Normy tego systemu kultycznego obowiązywały wierzących w zakresie regularnego uczęszczania do cerkwi, zachowywania obrządku, rozpoczynania swoich spraw modlitwą. W kulturze narodu rosyjskiego ukształtowało się rygorystyczne przestrzeganie prawosławnych tradycji sprzed reform. Rygor moralny zostawił głęboki ślad na duchownym życiu i ukształtował wyobrażenie o panujących obyczajach jako odwiecznych i nie podlegających zmianie.
Reguły i przepisy kościelne były formami religijnego światopoglądu ludzi XV — XVI wieku. Ścisły związek między obrządkiem a istotą wiary stanowił kierunek wychowania religijnego społeczeństwa Rusi prawosławnej. Stąd bezwzględne uwielbienie przeszłości przez staroobrzędowców było rezultatem wytwarzania się przez długi czas pewnego systemu wartości i sposobu myślenia ludzi, ich światopoglądu. Autorytatywne podłoże dla staroobrzędowców stanowiły orzeczenia Synodu Stugłowego w 1551. Synod ogłosił “wyższość chrześcijaństwa obrządku rosyjskiego nad greckim”, uregulował obrzędowość ruską według wzorców rodzimych. Potwierdził pewne tradycje Cerkwi Starej Rusi, łącznie z dwupalcowym sposobem żegnania się.
Kościół prawosławny na Rusi był postrzegany przez swych wiernych jako powszechny. Wierzono, iż w związku z posiadaniem przez Cerkiew nietykalnych zasad, jej hierarchowie powinni tylko sprawować nadzór nad istniejącą Tradycją przodków. Szacunek do słów przodków i sakralizacja tradycji, jak również świadomość religijnego przeznaczenia Rusi zrodziły przekonanie, iż jej obrządek i lokalne księgi liturgiczne, kształtujące się przez stulecia, mają charakter niezmiennej i nietykalnej świątyni. Jest zatem jasne, iż całe rzesze prawosławnych zareagowały oburzeniem na reformy liturgiczne w XVII wieku. Nikogo nie powinien dziwić fakt pojawienia się ruchu obrońców starego obrzędu
Dzieje uczniów Awwakuma
„Starowiercy” rozproszyli się właściwie po całym świecie i w wyniku tego można ich spotkać dziś na Białorusi, Litwie, Łotwie, w Ameryce, Austrii, Bułgarii, Kanadzie, Polsce, Rumunii, Turcji [6].
Na określenie omawianej grupy religijnej używa się zamiennie nazw: staroobrzędowcy, zwolennicy dawnej tradycji, zwolennicy starego obrządku, rzadziej funkcjonują oni pod nazwą „starowiercy” lub „obrońcy starej wiary”. Zdaniem autorki niniejszego opracowania określenia „starowiercy” nie należy nadużywać, ponieważ częste jego stosowanie może doprowadzić do zatarcia granic znaczeniowych między pojęciami „wiara” i „obrzęd”, które nie są synonimami. W powszechnym rozumieniu za pomocą wiary człowiek religijny wyraża swoją ogólną postawę w odniesieniu do bóstwa. Natomiast obrzęd jest to zespół uświęconych tradycją i określonych przepisami praktyk, towarzyszących jakiejś uroczystości o charakterze rodzinnym, społecznym czy religijnym. Słowo „staroobrzędowcy” najlepiej oddaje istotę rozłamu w rosyjskim Kościele prawosławnym, gdyż główną przyczyną sporów wśród duchowieństwa w XVII wieku było odrzucenie reform związanych ze zmianą obrzędu liturgicznego [7].
Do dziś w niektórych opracowaniach staroobrzędowców nazywa się „raskolnikami” [8]. Należy jednak zauważyć, iż terminy „raskoł” i „raskolnicy” oznaczają schizmę i schizmatyków oraz noszą wyłącznie pejoratywny charakter. Zrezygnował z nich jeszcze w 1905 r. rząd carski [9].
Przełom XVII i XVIII wieku był znaczącym etapem w historii Rosji: dobiegał kresu proces przejścia od Rusi Moskiewskiej do Imperium Rosyjskiego [10]. Reforma zachodząca w Kościele prawosławnym w Rosji pod koniec XVII wieku była oznaką końca dawnej religijności i początku nowego etapu w życiu państwa ukierunkowanego na zmiany i nowe wartości. Staroobrzędowcy jako nosiciele staroruskiej tradycji odegrali ważną rolę dla zachowania ducha tej epoki.
Obrońcy starej wiary czuli się spadkobiercami dawnej Rusi, czego wyrazem było nie tylko odwoływanie się do jej spuścizny jako argumentu w walce z reformą, ale przede wszystkim objaśnianie zachodzących wydarzeń poprzez pryzmat tradycji. Zakorzenienie staroobrzędowców w rodzimej kulturze było najlepiej widoczne na przykładzie eschatologii. Interpretacja bieżących wydarzeń przybiega zwykle tropem wyznaczonym przez dorobek poprzednich pokoleń.
Już nigdy więcej zmiany religijne w Rosji nie wzbudzały tak wiele kontrowersji i nie wywołały tak potężnej fali protestu społecznego, jak w drugiej połowie XVII w., chociaż w dalszych dziejach Kościoła prawosławnego ingerencji państwa w życie Cerkwi nie brakowało.
Analizując dzieje staroobrzędowców, można odnieść wrażenie, iż chrześcijanin nie jest w stanie zatrzymać ani nawet spowolnić biegu historii, może natomiast spróbować pojąć istotę dziejów i odnaleźć w nim właściwe dla siebie miejsce, a czasem też poprzez własną aktywność wpłynąć na jakość zdarzeń, których jest uczestnikiem. Historia pełni funkcję pouczającą dla pokoleń, które mają szansę uniknąć destrukcyjnych konfliktów w przyszłości przez pamięć o popełnionych błędach swych przodków. Duchowieństwo rosyjskiego Kościoła prawosławnego dopiero w 1929 r., a następnie – w 1971 r. przestudiowało warunki powstania rozłamu i uznało stare obrzędy za dopuszczalną drogę do zbawienia. Trudno jednak zapomnieć cierpienia, które towarzyszyły w życiu staroobrzędowców na skutek niesprawiedliwych oskarżeń ze strony oficjalnego Kościoła i państwa.
Pytanie o sens faktów religijnych postawić można wówczas, gdy zostały one dokładnie zbadane pod względem historycznym oraz gdy został omówiony kontekst, w jakim się one znajdują.
Każda epoka dziejów ludzkich przedstawiała inny obraz wewnętrzny człowieka. Wartości etyczne, stanowisko wobec sztuki, wobec pojęcia indywidualności, czy wobec życia ulegały zmianie. Należy zauważyć, że Rosja nawet na przełomie XIX i XX wieku nie dorosła do kształtu idei Świętej Rusi. Istniała zatem niejako „druga Rosja” nieskażona złem i rozmyślająca wiele o Chrystusie.
Idea staroruska nie była efektem przemyśleń jednej osoby, lecz powstała w wyniku doświadczeń narodu, które były interpretowane przez wielu twórców na przestrzeni wieków. Ruch staroobrzędowców może służyć za swoisty model dla zwolenników niezależnego rozwoju rosyjskiej kultury [11].
W historii państw znajdujących się poza granicami Rosji, staroobrzędowcy są zjawiskiem ekskluzywnym – stanowią oni odrębną grupę narodowościową i wyznaniową [12]. Jednak o ile dzieje staroobrzędowców są znane coraz bardziej niż w przeszłości, to trudna jest do przewidzenia perspektywa rozwoju tego ruchu, ponieważ liczba prawdziwych zwolenników dawnych tradycji maleje.
Tatiana Łuksza
Przypisy:
[1] Zob. С. Зеньковский, Русское старообрядчество: Духовные движения XVII века, Москва 1995, s. 25–49.
[2] Stary obrzęd był przede wszystkim ruchem religijnym, w którym problematyka społeczna miała charakter wtórny.
[3] Zob. В. Миловидов, Старообрядчество в прошлом и настоящем, Москва 1969, s. 3–4.
[4] Zob. Żywot protopopa Awwakuma przez niego samego nakreślony i wybór innych pism, red. W. Jakubowski, Wrocław-Gdańsk 1972, s. 9–119.
[5] Zob. E. Przybył, W cieniu Antychrysta: idee staroobrzędowców w XVII w., Kraków 1999, s. 11.
[6] Zob. E. Iwaniec, Z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich XVII-XX w., Warszawa 1977,
s. 33–34; А. Мальцев, Староверы-странники в XVII — первой половине XIX в., Новосибирск 1996, s. 16–35.
[7] Zob. Горбацкий, Старообрядчество на белорусских землях, s. 11.
[8] Zob. M. Шахов, К проблеме содержания понятия старообрядчество, „Древлеправославный вестник”, 2 (1999), s. 4.
[9] Zob. E. Iwaniec, Materiały do dziejów ziemi sejneńskiej, Białystok 1975, s. 397; В. Молзинский, Очерки русской дореволюционной историографии старообрядчества, Санкт-Петербург 2001, s. 9–11.
[10] Zob. Л. Пушкарёв, Старообрядчество как явление менталитета, w: Старообрядчество: История, Культурa, Современность. Тезисы, Москва 1996 , s. 101.
[11] Zob. Д. Канаев, Русское старообрядчество: социально-философский анализ, Автореферат, Москва 1999, s. 7–8.
[12] Zob. А. Верещагина, Конфессии: развитие в многообразии, „Беларуская думка”, 8 (1996), s. 54–56.