Żydzi w Tunezji

Na tere­nach obec­nej Tune­zji roz­wi­nę­ła się cywi­li­za­cja kar­ta­giń­ska. Po 700 latach zastą­pi­ły ją rzą­dy Cesar­stwa Rzym­skie­go. Te zaś, w IX wie­ku, musia­ły ustą­pić miej­sca cywi­li­za­cji muzuł­mań­skiej. Przez te wszyst­kie lata na tune­zyj­skiej zie­mi miesz­ka­li Żydzi. Wyko­pa­li­ska arche­olo­gicz­ne dowo­dzą, że juda­izm jest tam obec­ny od ok. 2300 lat.

Tune­zja jest wie­le razy wspo­mi­na­na na kar­tach Tal­mu­du, a tak­że w dzia­łach Jose­phu­sa, któ­ry wspo­mi­na o trans­por­cie 30 tysię­cy Żydów z Izra­ela, pod rzą­da­mi impe­ra­to­ra Tytu­sa. Nie­da­le­ko ruin Kar­ta­gi­ny, w miej­scu zwa­nym Gar­math, arche­olo­dzy odkry­li pocho­dzą­cy z III w. n.e. cmen­tarz żydow­ski. Z tego same­go okre­su pocho­dzą dobrze zacho­wa­ne ruiny syna­go­gi, odkry­tej w Ham­mam Lif. W jej murach odkry­to mozai­kę z napi­sem “Sanc­ta Sina­go­ga”.

Pod rzą­da­mi impe­ra­to­rów Wespa­zja­na i Hadria­na, codzien­ne życie tune­zyj­skich Żydów nie było łatwe, jed­na mogli oni bez więk­szych prze­szkód prak­ty­ko­wać wia­rę przod­ków. Ich sytu­acja pogor­szy­ła się wraz z roz­po­wszech­nie­niem się chrze­ści­jań­stwa. Jed­nym z głów­nych anta­go­ni­stów juda­izmu i pro­pa­ga­to­rów nowej reli­gii był uro­dzo­ny w Tuni­sie praw­nik ‑Ter­tu­lian. W swo­im pam­fle­cie “Adver­sus Juda­eorum” opi­sał wyznaw­ców juda­izmu jako “ucie­ki­nie­rów i włó­czę­gów, ska­za­nych na roz­pro­sze­nie po całej Zie­mi za bark sza­cun­ku, jaki oka­za­li chrze­ści­jań­skie­mu Zba­wi­cie­lo­wi”. Pisma Ter­tu­lia­na sta­ły się uspra­wie­dli­wie­niem dla bru­tal­ne­go trak­to­wa­nia tune­zyj­skich Żydów — przy­mu­sza­nia ich do kon­wer­sji i zmie­nia­nia syna­gog w kościo­ły.

Sytu­acja, zarów­no reli­gij­na, jak i spo­łecz­na, wyznaw­ców juda­izmu popra­wi­ła się w VII wie­ku, kie­dy zwięk­szył się ich udział w han­dlu. Żydzi przy­czy­ni­li się do lep­szej pro­spe­ri­ty kra­ju i nie­mal zmo­no­po­li­zo­wa­li han­del skó­rą i tune­zyj­skim jedwa­biem. Żydow­scy imi­gran­ci z Włoch, Sycy­lii i Hisz­pa­nii utwo­rzy­li nowe gmi­ny w takich mia­stach, jak Sous­se, Mona­styr, Sfax i Gabes. W Kairo­uanie powsta­ły wspa­nia­łe aka­de­mie, a rabi­ni Jacon i Nis­sim sta­li się jed­ny­mi z naj­wy­bit­niej­szych uczo­nych śre­dnio­wie­cza.

Nauka sta­ła się naj­sil­niej­szym atu­tem tune­zyj­skich Żydów, z któ­rych wywo­dzi­li się m.in. Isa­ac Isra­eli i Abu Sahl Dunash ben Temin, autor mistycz­ne­go trak­ta­tu “Sefer yet­zi­ra”.

Jed­nak w XII wie­ku muzuł­mań­skie dyna­stie panu­ją­ce przy­ję­ły fana­tycz­nie anty­ży­dow­ską posta­wę. Abra­ham ibn Ezra opi­su­je sce­nę, w któ­rej “krew naszych synów i córek roz­la­ła się w dniu sza­ba­su”. Histo­ryk, Abra­ham ben David pisał o “latach roz­pa­czy, prze­śla­do­wań i opre­sji w sto­sun­ku do Izra­ela; byli oni wyrzu­ca­ni z domów; ucie­ka­li przed mie­czem okrut­ne­go wład­cy, któ­ry posta­no­wił wyeli­mi­no­wać lud Izra­ela pozba­wia­jąc go pra­wa do sta­no­wie­nia naro­du tak, aby nazwa Izra­el nie oca­la­ła w pamię­ci”. Żydów sta­wia­no przed wybo­rem mię­dzy kon­wer­sją na islam a śmier­cią. Wie­lu z nich nada­no sta­tus nie­wol­ni­ka.

Sytu­acja popra­wi­ła się w XIII wie­ku, kie­dy Żydzi zno­wu mogli prak­ty­ko­wać swo­ją reli­gię. Wciąż obo­wią­zy­wa­ło jed­nak dys­kry­mi­nu­ją­ce pra­wo, nakła­da­ją­ce na wyznaw­ców juda­izmu spe­cjal­ny poda­tek, naka­zu­ją­ce zakła­da­nie spe­cjal­nych ubrań i zamy­ka­ją­cych Żydów w spe­cjal­nych dziel­ni­cach nazy­wa­nych Hara-al-Yahud.

Do Tune­zji dotar­ło wie­lu wybit­nych uczo­nych żydow­skich, wyda­lo­nych w roku 1492 z Hisz­pa­nii. Był wśród nich Abra­ham Zacu­to, mate­ma­tyk i astro­nom Krzysz­to­fa Kolum­ba, autor “Sefer Yuha­sin”.

W 1574 roku roz­po­czął się 300-let­ni okres rzą­dów turec­kich. Pod rzą­da­mi beja Tuni­su, mia­no­wa­ne­go przez rząd w Istam­bu­le, Żydzi sta­li się rów­no­praw­nym ele­men­tów eko­no­micz­ne­go życia kra­ju. Zmie­ni­ły się tak­że wewnątrz­ży­dow­skie sto­sun­ki spo­łecz­ne. Nastą­pił podział na Żydów pocho­dzą­cych z Tune­zji, a nazy­wa­ją­cych sie­bie judeo-Ara­ba­mi oraz przy­by­sza­mi — głów­nie z Włoch — nazy­wa­ją­cych się Gor­nim, od nazwy mia­sta Ligor­no (obec­nie Livor­no).

Napię­cia mię­dzy judeo-Ara­ba­mi a Gor­nim powięk­szy­ły się w XVIII wie­ku. Pierw­si czu­li się dotknię­ci uprzy­wi­le­jo­wa­ną pozy­cją dru­gich, któ­rzy mogli m.in. nosić mod­ne euro­pej­skie sza­ty, pod­czas gdy judeo-Ara­bo­wie musie­li zakła­dać na sie­bie ubra­nia poka­zu­ją­ce ich wtór­ny sta­tus w sto­sun­ku do muzuł­ma­nów. Gor­nim, jako imi­gran­ci, nie musie­li też miesz­kać w Hara-al-Yahud. W efek­cie Żydzi tune­zyj­scy nie zgo­dzi­li się na wspól­ne modli­twy z Żyda­mi-imi­gran­ta­mi, któ­rym jako miej­sce modli­twy wyzna­czo­no oddzie­lo­ny róg świą­ty­ni. W tej sytu­acji Gor­nim zde­cy­do­wa­li się na cał­ko­wi­tą sepa­ra­cję i budo­wę wła­snej syna­go­gi i cmen­ta­rza. Kon­flikt w koń­cu zaże­gna­no.

XIX w. był dla Żydów w Tune­zji stu­le­ciem prze­śla­do­wań. W 1856 r. Bat­to Sfez został bez­pod­staw­nie oskar­żo­ny o bluź­nier­stwo prze­ciw­ko isla­mo­wi i zlin­czo­wa­ny. W 1864 r. na Dżer­bie doszło do wyjąt­ko­wo bru­tal­ne­go zda­rze­nia. Pod­czas Jom Kip­pur muzuł­ma­nie wtar­gnę­li do syna­go­gi i “zwo­je Pra­wa zosta­ły podar­te i spa­lo­ne; modlą­cy się zosta­li stra­to­wa­ni, a kobie­ty i dziew­czę­ta zgwał­co­ne”. Szans na popra­wę swo­jej sytu­acji Tune­zyj­scy Żydzi upa­try­wa­li w roz­sze­rza­ją­cych się w Pół­noc­nej Afry­ce wpły­wach Fran­cji. Kon­gres Ber­liń­ski (1878 r.) nie prze­ciw­sta­wił się roz­sze­rze­niu wła­dzy Fran­cu­zów z Algie­rii tak­że na tery­to­rium Tune­zji. Nadzie­je oka­za­ły się jed­nak złud­ne. Fran­cja wyma­ga­ła od wszyst­kich oby­wa­te­li kra­ju bez­względ­ne­go pod­po­rząd­ko­wa­nia się bejo­wi Tuni­su, odmó­wi­ła też Tune­zyj­skim Żydom fran­cu­skie­go oby­wa­tel­stwa, mimo, że przy­zna­ła je Żydom algier­skim. Czas fran­cu­skie­go pro­tek­to­ra­tu to tak­że cał­ko­wi­ta reor­ga­ni­za­cja żydow­skich struk­tur, w tym powo­ła­nie Głów­ne­go Rabi­na­tu.

Żydzi doświad­czy­li tak­że anty­se­mi­ty­zmu fran­cu­skich władz kolo­nial­nych. Napię­cie się­gnę­ło zeni­tu w roku 1917, kie­dy żoł­nie­rze zaata­ko­wa­li gru­pę Żydów i splą­dro­wa­li ich domy i zakła­dy pra­cy. Mimo nega­tyw­ne­go nasta­wie­nie wyznaw­ców juda­izmu do nowych władz, żydow­ska wspól­no­ta zaab­sor­bo­wa­ła fran­cu­ską kul­tu­rę i język. W 1923 r. zezwo­lo­no tak­że na przyj­mo­wa­nie przez Żydów fran­cu­skie­go oby­wa­tel­stwa. Sytu­acja zmie­ni­ła się na nie­ko­rzyść po pod­bi­ciu Fran­cji przez nazi­stow­skie Niem­cy. Anty­se­mic­kie pra­wo­daw­stwo rzą­du Vichy sto­so­wa­ne było tak­że we Fran­cu­skich kolo­niach. Wyco­fa­nie się nazi­stów z Tune­zji w 1943 r. uda­rem­ni­ło pla­ny eks­ter­mi­na­cji popu­la­cji żydow­skiej. Po zakoń­cze­niu oku­pa­cji przy­wró­co­no Żydom ode­bra­ne pra­wa, a ich licz­ba się­gnę­ła 105 tys.

Już w latach 30. XX wie­ku w Tune­zji naro­dził się ruch naro­do­wy, na cze­le któ­re­go sta­nął mło­dy praw­nik z Mona­sty­ru, Habib Bour­gu­iba. Wśród zwo­len­ni­ków nie­pod­le­gło­ści zna­la­zło się wie­lu Żydów, w tym naj­waż­niej­szy — Andre Baro­uche. W 1954 r. pre­mier Fran­cji (tak­że Żyd) Pier­re Men­des-Fran­ce nadał Tune­zji auto­no­mię. Dwa lata póź­niej Tune­zja sta­ła się pań­stwem nie­pod­le­głym, a Habib Bour­gu­iba został pre­zy­den­tem repu­bli­ki, zapra­sza­jąc do pierw­sze­go rzą­du Baro­uche­’a.

Mimo tego, Żydzi byli kil­ka razy obiek­tem ata­ków. Sta­ło się tak m.in. pod­czas kry­zy­su Sueskie­go. Bour­gu­iba, wyko­rzy­stu­jąc radio i tele­wi­zję, ape­lo­wał o zaprze­sta­nie anty­se­mic­kich dzia­łań, prze­pro­sił Żydów i zapo­wie­dział, że spraw­cy zosta­ną uka­ra­ni. Taka posta­wa władz Tune­zji uspo­ko­iła tro­chę spo­łecz­ność Żydow­ską. Jed­nak więk­szość wyznaw­ców juda­izmu posta­no­wi­ła wyemi­gro­wać, głów­nie do Fran­cji i Izra­ela. Dziś spo­łecz­ność żydow­ska liczy ok. 3 tys. osób, z któ­rych więk­szość miesz­ka na Dżer­bie i w Tuni­sie. Garst­ka ludzi pie­lę­gnu­je histo­rię ludu Izra­ela na tune­zyj­skiej zie­mi, liczą­cą ponad 2 tys. lat. Do kon­flik­tów z muzuł­ma­na­mi docho­dzi bar­dzo rzad­ko. Więk­szość mał­żeństw jest mie­sza­nych.

Na zdję­ciach słu­żą­ca 30-oso­bo­wej gmi­nie syna­go­ga w Sous­se.