120 lat Unii Utrechckiej

24 wrze­śnia 1889 roku, czy­li dokład­nie 120 lat temu, odby­ła się kon­fe­ren­cja bisku­pów sta­ro­ka­to­lic­kich w Utrech­cie, któ­ra dopro­wa­dzi­ła do ukon­sty­tu­owa­nia się Mię­dzy­na­ro­do­wej Kon­fe­ren­cji Bisku­pów Sta­ro­ka­to­lic­kich i powo­ła­nia Unii Utrechc­kiej Kościo­łów Sta­ro­ka­to­lic­kich.

Wła­ści­wy nurt sta­ro­ka­to­lic­ki wyło­nił się po 1870 roku w wyni­ku odrzu­ce­nia przez nie­któ­rych teo­lo­gów rzym­sko­ka­to­lic­kich dwóch nowych dogma­tów, przy­ję­tych na I Sobo­rze Waty­kań­skim w lip­cu 1870 roku: dogma­tu o pry­ma­cie jurys­dyk­cyj­nym bisku­pa Rzy­mu oraz dogma­tu o jego nie­omyl­no­ści w spra­wach wia­ry i moral­no­ści. 25 sierp­nia 1870 roku w Norym­ber­dze dwu­na­stu teo­lo­gów ogło­si­ło dekla­ra­cję sprze­ci­wia­ją­cą się uchwa­łom sobo­ru. Zaczę­ły powsta­wać nie­za­leż­ne wspól­no­ty kato­lic­kie: w 1874 kon­sty­tu­uje się Kościół Sta­ro­ka­to­lic­ki w Niem­czech, rok póź­niej w Szwaj­ca­rii, a w 1877 roku w Austrii.

Trzy mło­de Kościo­ły, aby umoc­nić swo­ją pozy­cję i jasno zde­kla­ro­wać kie­ru­nek praw­no-teo­lo­gicz­ny, posta­no­wi­ły zwią­zać się w orga­ni­za­cję i zawar­ły pew­ne­go rodza­ju umo­wę o współ­pra­cy zwa­ną Dekla­ra­cją Utrechc­ką, powo­łu­jąc fede­ra­cję nie­za­leż­nych kościo­łów sta­ro­ka­to­lic­kich o nazwie Unia Utrechc­ka Kościo­łów Sta­ro­ka­to­lic­kich. Powsta­ła ona na kon­fe­ren­cji odby­wa­ją­cej się w dniach 23 wrze­śnia — 25 wrze­śnia 1889 w sto­li­cy holen­der­skie­go kato­li­cy­zmu — Utrech­cie. Kościo­ły sta­ro­ka­to­lic­kie Unii Utrechc­kiej w zasa­dzie nie róż­nią się litur­gicz­nie od Kościo­ła rzym­sko­ka­to­lic­kie­go, wyróż­nia­ją je jedy­nie brak obo­wiąz­ko­we­go celi­ba­tu, odrzu­ce­nie filio­que i dwóch dogma­tów waty­kań­skich, umiar­ko­wa­ny kult świę­tych, reli­kwii i Naj­święt­szej Maryi Pan­ny oraz kul­ty­wo­wa­nie tra­dy­cji udzie­la­nia komu­nii świę­tej pod dwie­ma posta­cia­mi — Cia­ła i Krwi Pań­skiej. Dekla­ra­cja Utrechc­ka jest pod­sta­wo­wym doku­men­tem dok­try­nal­nym wspól­no­ty sta­ro­ka­to­lic­kiej, w któ­rym zwięź­le zosta­ły spre­cy­zo­wa­ne sta­ro­ka­to­lic­kie zasa­dy wia­ry. Doku­ment ten obo­wią­zu­je odtąd — tj. od 1889 roku — w nie­zmie­nio­nej wer­sji. Nawią­zu­ją do nie­go wszyst­kie oświad­cze­nia wyda­ne póź­niej przez Mię­dzy­na­ro­do­wą Kon­fe­ren­cję Bisku­pów Sta­ro­ka­to­lic­kich, sta­no­wią­cej naj­wyż­szy organ Unii Utrechc­kiej. Dekla­ra­cja ta, pod­kre­śla, że wszy­scy jej człon­ko­wie wyzna­ją wia­rę kato­lic­ką wyra­żo­ną w Koście­le na Wscho­dzie i na Zacho­dzie przez sie­dem pierw­szych sobo­rów eku­me­nicz­nych. Potwier­dza ona co praw­da histo­rycz­ne pierw­szeń­stwo Bisku­pa Rzy­mu, jako pri­mus inter pares, odrzu­ca jed­nak dogma­ty papie­skie I Sobo­ru waty­kań­skie­go i licz­ne inne papie­skie oświad­cze­nia, o ile są one sprzecz­ne z nauką sta­re­go Kościo­ła.

Unia Utrechc­ka nie jest orga­ni­za­cją wyzna­nio­wą przyj­mu­ją­cą postać “super­bi­skup­stwa” o zasię­gu ponadre­gio­nal­nym, uni­wer­sal­nych, lecz sta­no­wi wspól­no­tę lokal­nych Kościo­łów bisku­pio-syno­dal­nych. Jest to wła­ści­wie swo­bod­ny zwią­zek samo­dziel­nych Kościo­łów kra­jo­wych, uzna­ją­cych te same pod­sta­wy wia­ry, te same porząd­ki ustro­jo­we i litur­gicz­ne. Pod­sta­wa orga­ni­za­cyj­na Unii Utrechc­kiej sfor­ma­li­zo­wa­na jest przez trzy pisma: Umo­wę (z 12 wrze­śnia 1974 roku) — w któ­rej bisku­pi oświad­cza­ją, że repre­zen­to­wa­ne i kie­ro­wa­ne przez nich Kościo­ły pozo­sta­ją w peł­nej wspól­no­cie komu­nij­nej; Regu­la­min (z 12 wrze­śnia 1974 roku) — usta­la­ją­cy, że prze­wod­ni­czą­cym Kon­fe­ren­cji Bisku­pów jest arcy­bi­skup Utrech­tu, sekre­ta­rzem — biskup Chrze­ści­jań­sko­ka­to­lic­kie­go Kościo­ła Szwaj­ca­rii i że taka kon­fe­ren­cja ma się zbie­rać co dwa lata; Orę­dzie do ludu kato­lic­kie­go — pod­kre­śla, że sta­ro­ka­to­li­cy zacho­wu­ją histo­rycz­ną dewi­zę wypo­wie­dzia­ną przez św. Win­cen­te­go z Lery­nu (430 r.): “Trzy­ma­my się tego, co wszę­dzie, co zawsze, co przez wszyst­kich było wyzna­wa­ne, to jest bowiem praw­dzi­we i rze­czy­wi­ście kato­lic­kie”. Umo­wa i Regu­la­min zosta­ły zastą­pio­ne na Mię­dzy­na­ro­do­wej Kon­fe­ren­cji Bisku­pów Sta­ro­ka­to­lic­kich we Wro­cła­wiu w dn. 25 maja 2000 r. przez Sta­tut Bisku­pów Sta­ro­ka­to­lic­kich Zjed­no­czo­nych w Unii Utrechc­kiej — jed­nak­że zało­że­nia orga­ni­za­cyj­ne z zastą­pio­nych pism nie ule­gły zasad­ni­czej zmia­nie. Naj­wyż­szym orga­nem łączą­cym Kościo­ły sta­ro­ka­to­lic­kie Unii Utrechc­kiej jest Mię­dzy­na­ro­do­wa Kon­fe­ren­cja Bisku­pów Sta­ro­ka­to­lic­kich. Mię­dzy­na­ro­do­wa Kon­fe­ren­cja Bisku­pów Sta­ro­ka­to­lic­kich jest jed­nym z naj­waż­niej­szych orga­nów Unii Utrechc­kiej, jej skład two­rzą wszy­scy bisku­pi die­ce­zjal­ni Kościo­łów Unii (o ile nie osią­gnę­li wie­ku eme­ryc­kie­go i z tej przy­czy­ny prze­szli w stan spo­czyn­ku), któ­rzy są obo­wią­za­ni uzgad­niać wza­jem­nie wszel­kie posu­nię­cia w sfe­rze dogma­ty­ki i dys­cy­pli­ny kościel­nej oraz infor­mo­wać się o prak­ty­ce dusz­pa­ster­skiej. Nowi bisku­pi Unii Utrechc­kiej mogą być kon­se­kro­wa­ni wyłącz­nie za wie­dzą i przez człon­ków Mię­dzy­na­ro­do­wej Kon­fe­ren­cji Bisku­pów Sta­ro­ka­to­lic­kich — bisku­pi są zobo­wią­za­ni do nie udzie­la­nia sakry bisku­piej innym Kościo­łom oraz nie uczest­ni­cze­nia w nakła­da­niu rąk bez zgo­dy Mię­dzy­na­ro­do­wej Kon­fe­ren­cji Bisku­pów. Obec­ni człon­ko­wie Unii Utrechc­kiej i ich przed­sta­wi­cie­le w Mię­dzy­na­ro­do­wej Kon­fe­ren­cji Bisku­pów Sta­ro­ka­to­lic­kich: abp J. Ver­cam­men (na zdj. z abp. Wil­liam­sem), bp D. Scho­on (Kościół Sta­ro­ka­to­lic­ki w Holan­dii), bp J. Vob­be (Kościół Sta­ro­ka­to­lic­ki w Niem­czech), bp J. Oko­ro (Kościół Sta­ro­ka­to­lic­ki Austrii), bp H. Rein (Kościół Chrze­ści­jań­sko­ka­to­lic­ki w Szwaj­ca­rii), bp D. Hej­bal (Kościół Sta­ro­ka­to­lic­ki w Repu­bli­ce Cze­skiej oraz bp W. Wyso­czań­ski (Kościół Pol­sko­ka­to­lic­ki).

Współ­cze­śnie dwa naj­więk­sze Kościo­ły sta­ro­ka­to­lic­kie dzia­ła­ją­ce w Pol­sce — Kościół Pol­sko­ka­to­lic­ki w RP i Kościół Sta­ro­ka­to­lic­ki Maria­wi­tów aktyw­nie współ­pra­cu­ją z Unią Utrechc­ką Kościo­łów Sta­ro­ka­to­lic­kich. Kościół Pol­sko­ka­to­lic­ki jest jej peł­nym człon­kiem od 1959 roku, wcze­śniej nale­żał do Unii będąc die­ce­zją misyj­ną (1922–1951) Pol­skie­go Naro­do­we­go Kościo­ła Kato­lic­kie­go w USA i Kana­dzie, któ­ra włą­czy­ła się w euro­pej­ski nurt sta­ro­ka­to­li­cy­zmu w 1907 roku, kie­dy to (dokład­nie dnia 29 wrze­śnia) ks. Fran­ci­szek Hodur przy­jął sakrę bisku­pią z rąk sta­ro­ka­to­lic­kie­go Arcy­bi­sku­pa Gerar­da Gula w Utrech­cie a następ­nie zło­żył pod­pis pod Dekla­ra­cją Utrechc­ką. Kościół Sta­ro­ka­to­lic­ki Maria­wi­tów przy­stą­pił do orga­ni­za­cji 7 wrze­śnia 1909 roku, na mocy decy­zji Mię­dzy­na­ro­do­we­go Kon­gre­su Sta­ro­ka­to­li­ków w Wied­niu, na któ­rym głos swój zabra­ła dele­ga­cja maria­wic­ka pod prze­wod­nic­twem kapł. Jana Marii Micha­ła Kowal­skie­go. Kon­se­kra­cja bisku­pia bra­ta Kowal­skie­go mia­ła miej­sce 5 paź­dzier­ni­ka 1909 roku w zabyt­ko­wej sta­ro­ka­to­lic­kiej kate­drze św. Ger­tru­dy w Utrech­cie (zdj.). W 1919 roku Kościół Maria­wic­ki dając wyraz swo­jej przy­na­leż­no­ści do Unii Utrechc­kiej przy­jął nazwę Sta­ro­ka­to­lic­kie­go Kościo­ła Maria­wi­tów (ob. Kościół Sta­ro­ka­to­lic­ki Maria­wi­tów). W poło­wie lat 20. ubie­głe­go wie­ku sto­sun­ki pomię­dzy Płoc­kiem, a Utrech­tem ule­gły wyraź­ne­mu pogor­sze­niu. Zachod­nim sta­ro­ka­to­li­kom nie podo­ba­ły się odważ­ne poglą­dy zwierzch­ni­ka Kościo­ła abp. Jana Marii Micha­ła Kowal­skie­go, któ­ry zezwo­lił na mał­żeń­stwa mię­dzy ducho­wy­mi (bisku­pa­mi) a sio­stra­mi zakon­ny­mi — Mię­dzy­na­ro­do­wa Kon­fe­ren­cja Bisku­pów Sta­ro­ka­to­lic­kich zawie­si­ła kon­tak­ty z brać­mi płoc­ki­mi. Od 1978 roku Kościół Sta­ro­ka­to­lic­ki Maria­wi­tów roz­po­czął na nowo dia­log z Kościo­łem Utrechc­kim, uzgod­nio­no że w zasa­dzie nie ma prze­szkód do przy­ję­cia Kościo­ła Sta­ro­ka­to­lic­kie­go Maria­wi­tów do Unii, jed­nak­że powin­no je poprze­dzić nawią­za­nie inter­ko­mu­nii przez poszcze­gól­ne Kościo­ły człon­kow­skie — Unia Utrechc­ka przyj­mu­je zasa­dę, że w każ­dym pań­stwie może być tyl­ko jej jeden Kościół człon­kow­ski, chy­ba że obok ist­nieć będzie tak­że Kościół etnicz­ny. W Pol­sce Kościo­łem człon­kow­skim jest Kościół Pol­sko­ka­to­lic­ki w RP.

Obec­nie Unia Utrechc­ka stra­ci­ła swą pier­wot­ną spój­ność (tra­cąc zara­zem na zna­cze­niu) za spra­wą róż­nic świa­to­po­glą­do­wych i spo­łecz­nych mię­dzy jej człon­ka­mi. Od poło­wy lat 90. Kościo­ły kra­jo­we zaczę­ły dopusz­czać kobie­ty do czyn­no­ści kapłań­skich (tj. Niem­cy 1996, Austria 1998, Holan­dia 1999, Szwaj­ca­ria 2000 oraz w 2003 roku C
zechy, jed­nak ten ostat­ni Kościół udzie­la kobie­tom tyl­ko świę­ceń dia­ko­nac­kich), zerwa­no tak­że z “tabu” mówie­nia o pro­ble­ma­tycz­nym do tej pory tema­cie mał­żeństw homo­sek­su­al­nych — w 2002 roku umoż­li­wio­no bło­go­sła­wień­stwa takich związ­ków w Koście­le Sta­ro­ka­to­lic­kim w Holan­dii i Austrii, obec­nie tak­że w pra­wie wszyst­kich Kościo­łach Unii Utrechc­kiej (za wyjąt­kiem Cze­skie­go i Polskiego).Wspólne oświad­cze­nie Mię­dzy­na­ro­do­wej Kon­fe­ren­cji Bisku­pów Sta­ro­ka­to­lic­kich z 1997 roku zazna­cza, że w chwi­li obec­nej, wsku­tek bra­ku powszech­ne­go uzna­nia kobiet na urząd bisku­pi nie ma już wspól­no­ty mię­dzy Kościo­ła­mi Unii Utrechc­kiej. Kościół Pol­sko­ka­to­lic­ki, uzna­wa­ny za naj­bar­dziej kon­ser­wa­tyw­ne­go człon­ka tej orga­ni­za­cji, swo­je sta­no­wi­sko okre­śla jasno — nie uzna­je­my ordy­na­cji kobiet i nie uzna­je­my bło­go­sła­wień­stwa mał­żeństw tej samej płci, jako że nale­ży­my do wie­lu mię­dzy­na­ro­do­wych orga­ni­za­cji wyzna­nio­wych np. Świa­to­wej Rady Kościo­łów, nie zna­czy to, że musi­my akcep­to­wać wszyst­ko to cze­go naucza­ją Kościo­ły zrze­szo­ne w tych orga­ni­za­cjach. Bar­dziej sta­now­cze sta­no­wi­sko zajął Pol­ski Naro­do­wy Kościół Kato­lic­ki cał­ko­wi­cie rezy­gnu­jąc w 2003 roku z człon­ko­stwa w Unii Utrechc­kiej. Z takiej ogól­nej per­spek­ty­wy nale­ży postrze­gać rela­cje mię­dzy nie­za­leż­no­ścią sta­ro­ka­to­lic­kie­go Kościo­ła kra­jo­we­go a zobo­wią­za­nia­mi tych Kościo­łów wyni­ka­ją­cych ze wspól­no­ty.

Mimo, że Unia Utrechc­ka jest dzi­siaj zupeł­nie inną orga­ni­za­cją niż sto lat temu, wciąż jej głos jest dostrze­ga­ny na mię­dzy­na­ro­do­wej are­nie wyzna­nio­wej. Kościo­ły sta­ro­ka­to­lic­kie, w cza­sach coraz więk­szej laicy­za­cji euro­pej­skie­go spo­łe­czeń­stwa idą odważ­nym i pew­nym kro­kiem, sta­ją się coraz czę­ściej alter­na­ty­wą dla kato­li­ków nie mogą­cych w peł­ni zaak­cep­to­wać mecha­ni­zmy wystę­pu­ją­ce w Koście­le rzym­sko­ka­to­lic­kim, chcą być wspól­no­tą w któ­rej akcep­to­wa­ne będą wszyst­kie poglą­dy, a wspól­ne sta­no­wi­sko będzie uzgad­nia­ne w dro­dze dia­lo­gu. Jaka będzie przy­szłość Unii Utrechc­kiej? — czas poka­że.

Opra­co­wa­no w opar­ciu o mate­ria­ły opu­bli­ko­wa­ne przez bpa prof. dr hab. Wik­to­ra Wyso­czań­skie­go (Kościół Pol­sko­ka­to­lic­ki w RP) oraz Sta­ni­sła­wa Ryba­ka (Kościół Sta­ro­ka­to­lic­ki Maria­wi­tów).