Adolf Schlatter — teologia jedności wiary

Adolf Schlat­ter uro­dził się 16. sierp­nia 1852 roku w Szwaj­ca­rii w kupiec­kiej rodzi­nie Ste­pha­na i Wil­hel­mi­ny Schlat­te­rów. Nie­zwy­kle waż­na dla póź­niej­szej twór­czo­ści teo­lo­gicz­nej Schlat­te­ra jest reli­gij­na atmos­fe­ra panu­ją­ca w domu ukształ­to­wa­na przez głę­bo­ką poboż­ność biblij­ną, codzien­ną modli­twę oraz prak­tycz­ną poboż­ność. Rodzi­na Schlat­te­rów przy­wią­za­na była rów­nież do życia kościel­ne­go, jed­nak­że z dala od wyzna­nio­wych kon­flik­tów i to nawet wte­dy, gdy ojciec Adol­fa Schlat­te­ra posta­no­wił przy­łą­czyć się do wspól­no­ty wol­no­ko­ściel­nej zwią­za­nej z bap­ty­sta­mi. Mat­ka wraz z dzieć­mi pozo­sta­ła w Koście­le Ewan­ge­lic­ko-Refor­mo­wa­nym, jed­nak­że dla przy­szłe­go teo­lo­ga i duchow­ne­go Adol­fa Schlat­te­ra tło wyzna­nio­we nie sta­no­wi­ło klu­czo­we­go aspek­tu twór­czo­ści teo­lo­gicz­nej.

Po ukoń­cze­niu gim­na­zjum w 1871 roku, w któ­rym ujaw­ni­ły się szcze­gól­ne talen­ty języ­ko­we Schlat­te­ra (per­fek­cyj­nie opa­no­wał łaci­nę, gre­kę, hebraj­ski, angiel­ski i fran­cu­ski), nastą­pi­ła imma­try­ku­la­cja na Uni­wer­sy­te­cie w Bazy­lei, gdzie Schlat­ter roz­po­czął stu­dia teo­lo­gicz­ne, a tak­że filo­zo­ficz­ne, histo­rycz­ne i filo­lo­gicz­ne (ara­bi­sty­ka). Na uni­wer­sy­te­cie Schlat­ter zetknął się ze współ­cze­sny­mi prą­da­mi filo­zo­ficz­ny­mi. Kon­takt z myślą Baru­cha Spi­no­zy wywo­łał u nie­go głę­bo­ki kry­zys wia­ry, któ­ry jed­nak uda­ło się prze­zwy­cię­żyć. W latach 1873–74 Schlat­ter stu­dio­wał teo­lo­gię ewan­ge­lic­ką w Tybin­dze, gdzie poznał zna­ne­go bibli­cy­stę J. T. Bec­ka. Mimo iż Schlat­ter nie zaak­cep­to­wał wszyst­kich aspek­tów teo­lo­gii Bec­ka, to jed­nak prze­jął od nie­go tzw. dogma­tycz­ny i etycz­ny realizm. Dla Schlat­te­ra Pismo Świę­te sta­no­wi w swej dogma­tycz­nej struk­tu­rze jed­ność, co ozna­cza, że zarów­no wia­ra i nauka (rozum) wpi­su­ją się w cało­ścio­we i nie­ro­ze­rwal­ne prze­sła­nie Pisma. Po rocz­nym poby­cie w Tybin­dze Schlat­ter powró­cił do Bazy­lei, gdzie zdał egza­mi­ny kościel­ne i został ordy­no­wa­ny na duchow­ne­go.

W latach 1875–1880 Adolf Schlat­ter peł­nił służ­bę dusz­pa­ster­ską w para­fiach refor­mo­wa­nych w Kilch­ber­gu, Neu­mün­ster i Keßwil, oraz zaj­mo­wał się stu­dio­wa­niem filo­zo­fii nie­miec­kie­go ide­ali­zmu, a tak­że współ­cze­snej teo­lo­gii rzym­sko­ka­to­lic­kiej (przy­jaźń z F. von Baade­rem). W stycz­niu 1878 roku ks. Adolf Schlat­ter zawarł zwią­zek mał­żeń­ski z Susan­ne Scho­op, któ­rau­ro­dzi­ła mu dwóch synów i trzy cór­ki. Nale­ży pod­kre­ślić, że wszyst­kie dzie­ci Schlat­te­rów zaan­ga­żo­wa­ły się w życie kościel­ne (syn Paul został póź­niej prze­wod­ni­czą­cym Wirt­tem­ber­skie­go Towa­rzy­stwa Biblij­ne­go).

Na proś­bę kon­ser­wa­tyw­nych kół kościel­nych Schlat­ter habi­li­to­wał się w 1880 r. na Uni­wer­sy­te­cie w Ber­nie i pode­jął dzia­łal­ność dydak­tycz­ną w obsza­rze teo­lo­gii biblij­nej oraz dogma­ty­ki. Wykła­dy Schlat­te­ra, cie­szą­ce się ogrom­ną popu­lar­no­ścią, były prze­ciw­wa­gą dla domi­nu­ją­cej wów­czas teo­lo­gii libe­ral­nej z tzw. szko­ły Albrech­ta Rit­schla. W okre­sie tym Schlat­ter opu­bli­ko­wał słyn­ną mono­ga­fię Der Glau­be im Neu­en Testa­ment (“Wia­ra w Nowym Testa­men­cie”) oraz inne pra­ce nauko­we, któ­re przy­spo­rzy­ły mu roz­gło­su poza gra­ni­ca­mi Szwaj­ca­rii. W 1888 roku Schlat­ter przy­jał sta­no­wi­sko pro­fe­so­ra teo­lo­gii biblij­nej na Uni­wer­sy­te­cie w Gre­ifswal­dzie, któ­ry obok Uni­wer­sy­te­tu w Erlan­gen, jest osto­ją kon­ser­wa­tyw­nej teo­lo­gii ewan­ge­lic­kiej. Dzię­ki Schlat­te­ro­wi oraz lute­rań­skie­mu bibli­ście Her­man­no­wi Cre­me­ro­wi fakul­tet teo­lo­gicz­ny w Gre­ifswal­dzie prze­żył swój rene­sans. Po pię­ciu latach Schlat­ter opu­ścił­Gre­ifswald i przy­jał posa­dę na Uni­wer­sy­te­cie w Ber­li­nie.

Prze­pro­wadz­ka do Ber­li­na odby­ła się na proś­bę licz­nych frak­cji kościel­nych, któ­re zło­ży­ły u cesa­rza pety­cję stwo­rze­nia „pozy­ty­wi­stycz­nej” pro­fe­su­ry w Ber­li­nie na kan­wie tzw. kon­flik­tu o Apo­stol­skie Wyzna­nie Wia­ry (Apo­sto­li­kum­stre­it).

Spór o Apo­sto­li­cum trwał kil­ka­dzie­siąt lat na tere­nie Nie­miec i Danii z róż­nym nasi­le­niem. Od zawar­cia Unii Pru­skiej (1817) duchow­ni zaczę­li spo­ra­dycz­nie zmie­niać według wła­sne­go uzna­nia agen­dę litur­gicz­ną, omi­ja­jąc Apo­sto­li­cum jako wyzna­nie nie dają­ce się pogo­dzić z osią­gnię­cia­mi współ­cze­snej teo­lo­gii (pro­blem dzie­wo­ródz­twa, zmar­twych­wsta­nia cia­ła oraz zstą­pie­nia Jezu­sa do pie­kieł). Wła­dze kościel­ne reago­wa­ły albo natych­mia­sto­wym pozba­wia­niem urzę­du lub skie­ro­wa­niem na wcze­śniej­szą eme­ry­tu­rę. Powsta­wa­ły gru­py kościel­ne, któ­re sta­nę­ły w obro­nie Apo­sto­li­cum i doma­ga­ły się nawet zależ­nych od Kościo­ła uczel­ni teo­lo­gicz­nych. Spór o Apo­sto­li­cum osią­gnął swój punkt kul­mi­na­cyj­ny na prze­ło­mie XIX i XX wie­lu, kie­dy to ks. Chri­stoph Schrempf nie chciał pod­czas chrztu dziec­ka odmó­wić Apo­sto­li­cum. Zaj­ście to wywo­ła­ło burzę, a o sfor­mu­ło­wa­nie sta­no­wi­ska popro­szo­no słyn­ne­go teo­lo­ga Adol­fa von Har­nac­ka. W cza­so­pi­śmie Chri­stli­che Welt Har­nack nara­ził się zarów­no frak­cji “postę­po­wej”, jak i kon­ser­wa­tyw­nym teo­lo­gom, stwier­dza­jąc, że nie widzi potrze­by zastę­po­wa­nia Apo­sto­li­cum innym wyzna­niem wia­ry (nawet jeśli Kościół ma do tego pra­wo), nawet jeśli nie­któ­re stwier­dze­nia Cre­do “nie wytrzy­mu­ją pró­by chrze­ści­jań­skiej i teo­lo­gicz­nej doj­rza­ło­ści.” [1]

Tekst Har­nac­ka miast zała­go­dzić kon­flikt dopro­wa­dził do jesz­cze więk­szej eska­la­cji. Odby­wa­ły się licz­ne demon­stra­cje pro­te­sta­cyj­ne i spo­ty­ka­ły się gru­py modli­tew­ne, któ­re pro­si­ły Boga o jak naj­szyb­szą śmierć Har­nac­ka. Chcąc zakoń­czyć kon­flikt wokół Apo­sto­li­cum wła­dze pań­stwo­we posta­no­wi­ły spro­wa­dzić do Ber­li­na Adol­fa Schlat­te­ra; któ­ry miał stać się prze­ciw­wa­gą do Har­nac­ka. Mimo prze­pa­ści teo­lo­gicz­nej dzie­lą­cej obu naukow­ców Schlat­te­ra i Har­nac­ka łączy­ły, ku zdu­mie­niu wie­lu stu­den­tów, nie­zwy­kle przy­ja­zne sto­sun­ki.

Adolf Schlat­ter prze­by­wał w Ber­li­nie pięć lat, po któ­rych prze­niósł się do Tybin­gi, gdzie napi­sał swo­je naj­waż­niej­sze pra­ce, doty­czą­ce teo­lo­gii Nowe­go Testa­men­tu (Die The­olo­gie des Neu­en Testa­men­tes, 1920–22), dogma­ty­ki (Das chri­stli­che Dogma, 1911), ety­ki (Die chri­stli­che Ethik, 1914) oraz filo­zo­fii (Meta­phy­sik, 1914 – wyda­na dopie­ro w 1989 roku). Cała twór­czość Schlat­te­ra obej­mu­je ponad 400 publi­ka­cji, a kore­spon­den­cja teo­lo­ga skła­da się z ponad 7,5 tys. listów. Schlat­te­ro­wi jako jedy­ne­mu teo­lo­go­wi uda­ło się sko­men­to­wać wszyst­kie księ­gi Nowe­go Testa­men­tu.

Sto­su­nek Schlat­te­ra do teo­lo­gii dia­lek­tycz­nej był życz­li­wy, jed­nak­że ze wzglę­du na istot­ne róż­ni­ce w odnie­sie­niu do pro­ble­mu teo­lo­gii natu­ral­nej, Schlat­ter odmó­wił swo­je­go popar­cia dia­lek­ty­kom. Schlat­ter pod­kre­ślał swój ogrom­ny sza­cu­nek do Kar­la Bar­tha (nie­gdyś słu­cha­cza wykła­dów Schlat­te­ra w Tybin­dze), jed­nak nie chciał igno­ro­wać róż­nic mię­dzy nimi. Schlat­ter napi­sał w liście do swo­je­go syna The­odo­ra w 1928 roku: “Moim tema­tem jest Boże dzie­ło; jego Boże Sło­wo. Jego teo­lo­gia oddzie­la go od napię­cia mię­dzy natu­rą a histo­rią, moja nato­miast usi­łu­je w nie wejść.” [2] Teo­lo­gicz­ną wspól­no­tę poglą­dów zaczął Schlat­ter odnaj­dy­wać z kon­ku­ren­cyj­nym wobec Bar­tha przed­sta­wi­cie­lem teo­lo­gii dia­lek­tycz­nej, a mia­no­wi­cie z Emi­lem Brun­ne­rem.

Schlat­ter jak mało któ­ry teo­log był obe­zna­ny z teo­lo­gicz­ną lite­ra­tu­rą juda­izmu, jed­nak­że bada­cze jego teo­lo­gii zgod­nie stwier­dza­ją, że zna­jo­mość ta nie prze­kła­da­ła się na prak­tycz­ną twór­czość teo­lo­gicz­ną i to zarów­no w dzie­łach o cha­rak­te­rze egze­ge­tycz­nym oraz sys­te­ma­tycz­nym. [3] Mimo iż w odróż­nie­niu do Rudol­fa Bult­man­na Schlat­ter pod­kre­ślał abso­lut­ny cha­rak­ter juda­izmu w powsta­wa­niu chrze­ści­jań­skich dogma­tów (Bult­mann nato­miast ele­ment hel­le­ni­stycz­ny), to jed­nak Schlat­ter rzad­ko odwo­łu­je się do swo­jej zna­jo­mo­ści juda­izmu, a przede wszyst­kim spo­ra­dycz­nie nawią­zu­je do teo­lo­gii Sta­re­go Testa­men­tu. Nie zmie­nia tego rów­nież fakt, że Schlat­ter jest auto­rem wie­lu publi­ka­cji doty­czą­cych histo­rii juda­izmu (np. Jocha­nan ben Zak­kai, der Zeit­ge­nos­se der Apo­stel, 1899; The­olo­gie des Juden­tums nach dem Bericht des Jose­fus, 1932) oraz jude­ochrze­ści­jań­skie­go Kościo­ła (Die Kir­che Jeru­sa­lems vom Jah­re 70 bis 130, 1898).

Kry­ty­ka skie­ro­wa­na pod adre­sem teo­lo­gii Schlat­te­ra doty­czy rów­nież roz­dź­wię­ku mię­dzy jego egze­ge­zą a dogma­ty­ką: o ile w pre­zen­to­wa­nych tek­stach teo­lo­gicz­no-sys­te­ma­tycz­nych Schlat­ter jasno pod­kre­śla koniecz­ność histo­rycz­no-kry­tycz­nej ana­li­zy biblij­nej, to w pra­cy egze­ge­tycz­nej bra­ku­je uwzględ­nie­nia kry­ty­ki źró­deł oraz histo­rycz­nej per­spek­ty­wy. We wspo­mnie­niach stu­den­tów Schlat­te­ra poja­wia­ją się zgod­ne rela­cje, według któ­rych Schlat­ter miał talent do syn­te­ty­zo­wa­nia sprzecz­no­ści, z któ­rych wyła­niał się spój­ny obraz jed­no­li­te­go prze­sła­nia Pisma Świę­te­go. Przed­sta­wio­ny mate­riał kry­tycz­ny Schlat­ter miał “sta­wiać do góry noga­mi i krę­cił nim tak dłu­go aż sprzecz­ne ze sobą wypo­wie­dzi sta­wa­ły się iden­tycz­ne.” [4]

W pra­cach o cha­rak­te­rze sys­te­ma­tycz­nym, szcze­gól­nie w odnie­sie­niu do nauki o uspra­wie­dli­wie­niu, Schlat­ter kry­ty­ku­je teo­lo­gię orto­dok­sji lute­rań­skiej i kal­wiń­skiej, pod­kre­śla­ją­cej praw­ni­cze uję­cie wyda­rze­nia uspra­wie­dli­wie­nia (foren­si­sche Recht­fer­ti­gung­sleh­re) jako nie­za­li­cza­nia grzesz­ni­ko­wi przez Boga jego grze­chów i przy­zna­nia mu spra­wie­dli­wo­ści (impu­ta­tio) ze wzglę­du na wia­rę. Schlat­ter pod­kre­śla etycz­ny wymiar uspra­wie­dli­wie­nia, pod­kre­śla­jąc ele­ment prak­tycz­ne­go uświę­ce­nia daru wia­ry.

Tak­że w aspek­cie egze­ge­tycz­nym Schlat­ter był ewe­ne­men­tem, choć­by poprzez odrzu­ce­nie powszech­ne­go prze­ko­na­nia o tzw. teo­rii dwóch źró­deł przy powsta­wa­niu ewan­ge­lii syn­op­tycz­nych. Według Schlat­te­ra naj­star­szą Ewan­ge­lią jest Ewan­ge­lia wg św. Mate­usza, na któ­rej miał opie­rać się Marek i Łukasz – myśl ta jest wciąż obec­na wśród nie­któ­rych współ­cze­snych egze­ge­tów, zakła­da­ją­cych ist­nie­nie pro­to­ty­pu Ewan­ge­lii Mate­usza, któ­ry mógł­by być pod­sta­wą przy powsta­wa­niu Ewan­ge­lii Mar­ka, uzna­wa­nej przez więk­szość bada­czy za naj­star­szą. Mimo akcep­ta­cji histo­rycz­no-kry­tycz­nej meto­dy, mimo dokład­ne­go okre­śla­nia gatun­ków lite­rac­kich oraz róż­nic mię­dzy tra­dy­cją syn­op­tycz­ną i Jano­wą Schlat­ter nie waha się uzna­wać histo­rycz­ną praw­dzi­wość dwóch sprzecz­nych ze sobą rela­cji biblij­nych [5].

Adolf Schlat­ter pozo­stał aktyw­nym teo­lo­giem nawet po przej­ściu na eme­ry­tu­rę w sierp­niu 1922 roku. Nadal wygła­szał wykła­dy i kaza­nia, pro­wa­dził godzi­ny biblij­ne ze stu­den­ta­mi oraz inne spo­tka­nia, pod­czas któ­rych zachę­cał do lek­tu­ry Biblii, modli­twy i dia­ko­nii. Schlat­ter był też aktyw­nym uczest­ni­kiem życia publicz­ne­go – opo­wia­dał się za budo­wa­niem demo­kra­cji w ramach Repu­bli­ki Weimar­skiej i sprze­ci­wiał się rosną­cym wpły­wom nazi­stów. Mimo sędzi­we­go wie­ku Schlat­ter publicz­nie wypo­wia­dał się prze­ciw­ko prze­śla­do­wa­niom Żydów i pod­po­rząd­ko­wa­nej reżi­mo­wi hitle­row­skie­mu dzia­łal­no­ści Nie­miec­kich Chrze­ści­jan (Deut­sche Chri­sten). Jesz­cze w 1937 roku Schlat­ter wydał swo­je roz­wa­ża­nia pt.: Czy zna­my Jezu­sa? (Ken­nen wir Jesus?), w któ­rym wezwał naród nie­miec­ki do opa­mię­ta­nia. Ks. Adolf Schlat­ter zmarł 19. maja 1938 roku. Do dziś ist­nie­je w Niem­czech kapi­tu­ła nagro­dy im. Adol­fa Schlat­te­ra, przy­zna­ją­ca wyróż­nie­nia za pra­ce nauko­we, doty­czą­ce teo­lo­gii Schlat­te­ra.

Zobacz tak­że

Maga­zyn SR: Adolf von Har­nack: O isto­cie chrze­ści­jań­stwa

Dariusz Bruncz

Przy­pi­sy:

[1] Barth, Hans-Mar­tin: Apo­sto­li­sches Glau­bens­be­ken­nt­nis II. W: TRE 3, Berlin/New York 1978, S. 561.

[2] Neu­er, Wer­ner: Adolf Schlat­ter. W: TRE 30, Berlin/New York 1999, S. 137.

[3] Stuhl­ma­cher, Peter: Adolf Schlat­ters The­olo­gie des Neu­en Testa­men­tes. W: Zeit­schrift für The­olo­gie und Kir­che 3 (2003), S. 266.

[4] Tam­że, S. 270. Stuhl­ma­cher cytu­je wspo­mnie­nia ks. Dec­ke­ra ze Stut­t­gar­tu z 1938 roku.

[5] W odnie­sie­niu do Mk 11,15–17 oraz J 2,13–17 Schlat­ter jest skłon­ny mówić nawet o dwóch oczysz­cze­niach świą­ty­ni, ani­że­li przy­znać ist­nie­nie dwóch sprzecz­nych rela­cji, wyni­ka­ją­cych z inne­go teo­lo­gicz­ne­go tła.