Henryk Bullinger — szwajcarski Reformator

Huma­ni­sta i refor­ma­tor

Hen­ryk Bul­lin­ger uro­dził się 4. lip­ca 1505 roku jako nie­ślub­ne dziec­ko ks. Hen­ry­ka Bul­lin­ge­ra i jego póź­niej­szej żony Anny. Od naj­młod­szych lat Hen­ryk wyka­zy­wał szcze­gól­ne zdol­no­ści. Gdy miał 5 lat posła­no go do dzi­siej­sze­go odpo­wied­ni­ka szko­ły pod­sta­wo­wej, a póź­niej do słyn­nej szko­ły łaciń­skiej Emme­rich, w któ­rej było kil­ku nauczy­cie­li (m.in. Piotr Hom­phäus, Jan Aelius, Kasper z Gło­go­wa) zwią­za­ny­mi z powsta­łym w XIV wie­ku w Holan­dii ruchem Bra­ci i Sióstr Wspól­ne­go Życia (fra­tres et soro­res com­mu­nis vitae), któ­re prak­ty­ko­wa­ło tzw. devo­tio moder­na, pod­kre­śla­ją­cą zasa­dę dobro­wol­no­ści w kwe­stiach wia­ry oraz stu­dium, a tak­że medy­ta­cję Pisma Świę­te­go.

W 1519 roku Bul­lin­ger przy­ję­ty został na Uni­wer­sy­tet w Kolo­nii (Köln), na któ­rym już w 1522 zdo­był sto­pień magi­ster atrium. Wpraw­dzie w Kolo­nii domi­no­wa­ła sta­ra teo­lo­gia, to jed­nak wśród kadry pro­fe­sor­skiej znaj­do­wa­li się huma­ni­ści, któ­rzy wywar­li wpływ na Bul­lin­ge­ra, m.in.: Jan Phris­se­mius oraz Arnold v. Wesel. Bul­lin­ger nie stu­dio­wał w Kolo­nii teo­lo­gii, jed­nak­że inten­syw­nie czy­tał lite­ra­tu­rę teo­lo­gicz­ną prze­wi­dzia­ną dla zwy­kłych stu­den­tów teo­lo­gii: kano­ni­sty­ka Gra­cja­na, słyn­ne Sen­ten­cje Pio­tra Lom­bar­diu­sza oraz przede wszyst­kim pisma grec­kich i łaciń­skich Ojców Kościo­ła. Poprzez tek­sty patry­stycz­ne Hen­ryk Bul­lin­ger odkrył swo­ją miłość do Pisma Św. Zapo­zna­wał się tez z twór­czo­ścią Era­zma z Roter­da­mu oaz teo­lo­gią refor­ma­cji wit­ten­ber­skiej (ks. dr Mar­cin Luter, Filip Melanch­ton).

Nawró­ce­nie

Wspo­mnia­na lek­tu­ra pism refor­ma­cyj­nych, inten­syw­ne stu­dium Ojców Kościo­ła i oczy­wi­ście pogłę­bia­na wciąż zna­jo­mość Pisma Świę­te­go spra­wi­ły, że Bul­lin­ger jed­no­znacz­nie opo­wie­dział się po stro­nie Refor­ma­cji. W swo­ich wspo­mnie­niach, któ­re znacz­nie róż­nią się od auto­bio­gra­ficz­nych tek­stów Lutra czy Kal­wi­na, pisze: „Zro­zu­mia­łem, że zba­wie­nie pocho­dzi od Boga przez Jezu­sa Chry­stu­sa; zro­zu­mia­łem, że prze­sąd­ne i bez­boż­ne jest to, cze­go naucza­ją papi­ści. Oko­ło roku 1522 zaczą­łem uni­kać mszy oraz innych, świę­tych zgro­ma­dzeń papi­stów.”

W 1523 roku Bul­lin­ger został powo­ła­ny przez opa­ta Wol­fgan­ga Jone­ra z zako­nu cyster­sów na sta­no­wi­sko nauczy­cie­la w nowo­pow­sta­łej szko­le w Zury­chu. Rezul­ta­tem inten­syw­nej dzia­łal­no­ści refor­ma­cyj­nej było przej­ście wspól­no­ty cyster­sów do obo­zu refor­ma­cyj­ne­go. Dzia­łal­ność dydak­tycz­na Bul­lin­ge­ra trwa­ła do 1529 roku. W tym cza­sie Bul­lin­ger poznał Zwin­glie­go, został ordy­no­wa­ny na duchow­ne­go Syno­du Zury­chu i mia­no­wa­ny pro­bosz­czem Kap­pel i Han­sen. Rok 1529 to tak­że okres wzmo­żo­nej twór­czo­ści teo­lo­gicz­nej: powstał sze­reg pism pole­micz­nych, doty­czą­cych: sakra­men­tu chrztu św. i Wie­cze­rzy Pań­skiej, kul­tu świę­tych i obra­zów, zagad­nień chry­sto­lo­gicz­nych i etycz­nych. W tym­że roku Bul­lin­ger został pro­bosz­czem gmi­ny refor­mo­wa­nej w rodzin­nym Brem­gar­ten, gdzie pozo­stał do paź­dzier­ni­ka 1531 roku.

Następ­ca Ulry­ka Zwin­glie­go

11. paź­dzier­ni­ka 1531 roku w bitwie pod Kap­pel woj­ska szwaj­car­skich kan­to­nów refor­mo­wa­nych ponio­sły dru­zgo­cą­cą klę­skę. Na polu bitwy umarł Ulryk Zwin­gli, peł­nią­cy funk­cję kape­la­na woj­sko­we­go. Bul­lin­ger uciekł do Zury­chu i już 9. grud­nia został wybra­ny na następ­cę Zwin­glie­go jako mode­ra­tor Kościo­ła w Zury­chu. Napię­cie poli­tycz­ne po tra­ge­dii pod Kap­pel było ciąż odczu­wal­ne i w tro­sce o utrzy­ma­nie refor­ma­cji w Zury­chu musia­ło dojść do poli­tycz­ne­go poro­zu­mie­nia mię­dzy gre­mia­mi kościel­ny­mi a radą miej­ską. W tzw. Liście z Kap­pler stro­na kościel­na zobo­wią­za­ła się do zdy­scy­pli­no­wa­nia rady­kal­nych kazno­dzie­jów oraz z agre­syw­nej eks­pan­sji ewan­ge­li­cy­zmu na ościen­ne kra­je i kan­to­ny. 13. grud­nia 1531 roku Bul­lin­ger zło­żył uro­czy­stą obiet­ni­cę, że duchow­ni nie będą mie­szać się w wewnętrz­ne spra­wy władz kan­to­nal­nych, a w zamian wła­dze nie będą prze­szka­dzać w dzia­łal­no­ści Kościo­ła. Pokój mię­dzy pań­stwem i Kościo­łem był koniecz­ny wobec wzmo­żo­nej dzia­łal­no­ści rzym­skich kato­li­ków oraz ruchów ana­bap­ty­stycz­nych.

W paź­dzier­ni­ku 1532 Bul­lin­ger opra­co­wał sta­tu­ty kościel­ne, któ­re do dziś okre­śla­ją ustrój wie­lu Kościo­łów refor­mo­wa­nych na świe­cie. Wła­dza w Koście­le spra­wo­wa­na była przez synod, któ­ry zbie­rał się dwa razy do roku pod wspól­nym prze­wod­nic­twem wybra­ne­go mode­ra­to­ra kościel­ne­go (Anti­stes) oraz urzę­du­ją­ce­go bur­mi­strza. Synod skła­dał się ze wszyst­kich duchow­nych i teo­lo­gów, a tak­że ośmiu przed­sta­wi­cie­li rady miej­skiej.

Po śmier­ci Zwin­glie­go Hen­ryk Bul­lin­ger stał się ex offi­cio zwierzch­ni­kiem pla­có­wek oświa­to­wych w Zury­chu. Zało­żo­na przez Zwin­glie­go w 1525 roku “szko­ła pro­ro­ków” (Pro­phe­zey) była zaląż­kiem przy­szłe­go fakul­te­tu teo­lo­gicz­ne­go Uni­wer­sy­te­tu w Zury­chu, któ­ry został powo­ła­ny do życia dopie­ro w 1833 roku. Bul­lin­ger zre­for­mo­wał Pro­phe­zey, for­mu­łu­jąc zasa­dy kształ­ce­nia, dopusz­cze­nia do ordy­na­cji, a tak­że opra­co­wu­jąc pro­gram sty­pen­dial­ny dla uboż­szych stu­den­tów. W licz­nych pismach i dyrek­ty­wach Bul­lin­ger zale­cał nie tyl­ko inten­syw­ne stu­dio­wa­nie Biblii, Ojców Kościo­ła oraz sta­ro­żyt­nych języ­ków biblij­nych, lecz tak­że reto­ry­ki.

Od momen­tu obję­cia przez Bul­lin­ge­ra kie­row­nic­twa nad Kościo­łem w Zury­chu do roku 1546 refor­ma­tor wydał dru­kiem komen­ta­rze do wszyst­kich ksiąg Nowe­go Testa­men­tu, z wyjąt­kiem Apo­ka­lip­sy, któ­ra docze­ka­ła się osob­ne­go, obszer­ne­go opra­co­wa­nia. Bul­lin­ger był pierw­szym z refor­ma­to­rów, któ­ry zajął się dokład­ną ana­li­zą jedy­nej księ­gi pro­roc­kiej NT. Trzy razy w tygo­dniu (nie­dzie­la, wto­rek i czwar­tek) Bul­lin­ger wygła­szał kaza­nia w głów­nym koście­le w Zury­chu (Gro­ßmün­ster), komen­tu­jąc wszyst­kie księ­gi Pisma Świę­te­go (lec­tio con­ti­nua). Bul­lin­ger wygło­sił ponad 7,5 tysią­ca kazań, z cze­go 600 uka­za­ło się dru­kiem. W obie­gu były rów­nież małe opra­co­wa­nia, doty­czą­ce pomo­cy w cho­ro­bie, dla umie­ra­ją­cych (przy­dat­ne szcze­gól­nie pod­czas epi­de­mii) oraz dla prze­śla­do­wa­nych (“Wska­zów­ki, jak powin­ni odpo­wia­dać prze­śla­do­wa­ni”, któ­ry­mi posłu­gi­wa­li się refor­mo­wa­ni w Anglii i huge­no­ci we Fran­cji). Doro­bek Bul­lin­ge­ra to tak­że potęż­na kore­spon­den­cja (12 tys. listów, z cze­go 1375 zaadre­so­wa­nych do Pola­ków) z Kościo­ła­mi i oso­bi­sto­ścia­mi życia kościel­ne­go i poli­tycz­ne­go w całej Euro­pie. Bar­dzo szyb­ko Bul­lin­ger zdo­był sobie auto­ry­tet i powa­ża­nie teo­lo­gów ewan­ge­lic­kich i wraz z Kal­wi­nem wywie­rał zna­czą­cy wpływ na kształ­to­wa­nie się Kościo­łów refor­mo­wa­nych na całym Kon­ty­nen­cie.

Twór­czość teo­lo­gicz­na

Cechą cha­rak­te­ry­stycz­ną teo­lo­gii Bul­lin­ge­ra jest teo­lo­gia przy­mie­rza. Teo­lo­go­wie do dziś spie­ra­ją się, czy o teo­lo­gii przy­mie­rza jako pierw­szy mówił Zwin­gli czy Bul­lin­ger. Nie ule­ga jed­nak wąt­pli­wo­ści, że to wła­śnie Bul­lin­ger usys­te­ma­ty­zo­wał teo­lo­gię przy­mie­rza i wplótł ją w sze­ro­ki kon­tekst nauki zba­wie­niu (sote­rio­lo­gii) – nale­ży w tym miej­scu pod­kre­ślić, że w odróż­nie­niu do lute­rań­skiej refor­ma­cji teo­lo­gia refor­mo­wa­na, a w szcze­gól­no­ści Bul­lin­ger i Kal­win nie opie­ra­li swo­jej reflek­sji na anty­no­mii Zako­nu i Ewan­ge­lii, a pod­kre­śla­li zasad­ni­czą jed­ność pra­wa (przy­mie­rza) i Ewan­ge­lii. Reflek­sję tę roz­wi­nął w XX wie­ku Karl Barth, sztan­da­ro­wy teo­log refor­mo­wa­ny XX wie­ku. Zna­nym mot­tem teo­lo­gii Bul­lin­ge­ra jest stwier­dze­nie: Duch żyje w przy­mie­rzu, przy­mie­rze żyje w Duchu.

Hen­ryk Bul­lin­ger był współ­au­to­rem Pierw­sze­go Wyzna­nia Hel­wec­kie­go (1536) oraz auto­rem Dru­gie­go Wyzna­nia Hel­wec­kie­go (1566). Bul­lin­ger wpły­nął rów­nież zde­cy­do­wa­nie na posta­no­wie­nia tzw. Con­sen­sus Tigu­ri­nus (1549), któ­ry zjed­no­czył zwo­len­ni­ków refor­ma­cji szwaj­car­skiej i jed­no­cze­śnie, przy­pię­czę­to­wał roz­łam z lute­ra­na­mi.

Teo­lo­gicz­na twór­czość Hen­ry­ka Bul­lin­ge­ra daje się podzie­lić na trzy waż­ne okre­sy:

• 
  
  do roku 1528 – kon­cen­tra­cja na refor­ma­cyj­nym rozu­mie­niu Apo­stol­skie­go Wyzna­nia Wia­ry
  
  
• 
  
  od śmier­ci Zwin­glie­go do ok. roku 1550 – spo­ry z Rzy­mem, Lutrem, Melanch­to­nem, a nawet Kal­wi­nem. Powsta­nie w latach 1549–1551 tzw. Dekad (Ser­mo­num deca­des quinque), zbio­ru 50 dogma­tycz­nych kazań, któ­re sta­no­wią para­le­lę do Insti­tu­tio Jana Kal­wi­na oraz były wyko­rzy­sty­wa­ne przy for­mu­ło­wa­niu Kate­chi­zmu Heidel­ber­skie­go (1563), naj­po­pu­lar­niej­szej księ­gi sym­bo­licz­nej Kościo­łów tra­dy­cji refor­mo­wa­nej.
  
  
• 
  
  od Dekad do śmier­ci Bul­lin­ge­ra 17. wrze­śnia 1575 roku – okres pre­cy­zo­wa­nia i porząd­ko­wa­nia dorob­ku teo­lo­gicz­ne­go.

Będą­cy w cie­niu Lutra, Kal­wi­na i Zwin­glie­go Hen­ryk Bul­lin­ger zasłu­gu­je na więk­szą uwa­gę. Pro­ble­mem w dal­szym zgłę­bia­niu zapo­mnia­nej teo­lo­gii Bul­lin­ge­ra jest brak nowo­cze­sne­go zbio­ru jego pism z apa­ra­tem kry­tycz­nym. 500. rocz­ni­ca uro­dzin Hen­ry­ka Bul­lin­ge­ra jest dobrą oka­zją, aby przy­po­mnieć oso­bę i dzie­ło wiel­kie­go teo­lo­ga, któ­ry wywarł ogrom­ny wpływ na histo­rię refor­ma­cji. Bul­lin­ger to nie tyl­ko teo­log, dosko­na­ły kazno­dzie­ja, orga­ni­za­tor życia kościel­ne­go, lecz tak­że histo­ryk, któ­ry jest auto­rem pierw­szej (szwaj­car­skiej) histo­rii refor­ma­cji. Impo­nu­ją­ca kore­spon­den­cja Bul­lin­ge­ra dowo­dzi, że liczo­no się z jego zda­niem, a Zurych był za życia Bul­lin­ge­ra miej­scem, w któ­rym schro­nie­nie odnaj­dy­wa­li prze­śla­do­wa­ni ewan­ge­li­cy z całej Euro­py. Nie dzi­wi więc fakt, że wie­lu okre­śla zanie­dby­wa­ne­go dziś Bul­lin­ge­ra jako „Patriar­chę Kościo­łów refor­mo­wa­nych.”

Dariusz P. Bruncz

Zobacz tak­że:

• Ekumenizm.pl: Eku­me­nicz­ny gest pod­czas obcho­dów Roku Bul­lin­ge­ra


• Ekumenizm.pl: Jan Kal­win — teo­log w dro­dze


• Maga­zyn SR: Wie­cze­rza Pań­ska w teo­lo­gii Hen­ry­ka Bul­lin­ge­ra


• Link: Ofi­cjal­na stro­na obcho­dów Roku Bul­lin­ge­ra


• Link: Kościół Ewan­ge­lic­ko-Refor­mo­wa­ny w Szwaj­ca­rii


• Link: Kościół ewan­ge­lic­ko-Refor­mo­wa­ny w RP