Klasztory chrześcijan asyryjskich i arabskich na terenie Iraku — PRZYPISY do tekstu
- 19 kwietnia, 2012
- przeczytasz w 1 minutę
Z powodów technicznych zamieszczamy obszerną listę 147 przypisów do artykułu: “Klasztory chrześcijan asyryjskich i arabskich na terenie Iraku…” w osobnym tekście. Za utrudnienia przepraszamy.
[1] Na podstawie krytycznego opracowania autorstwa znanego irackiego badacza Gorgisa Auada, Ad-Dijarat, Dar Ar-Raid al-Arabi, Bejrut 1986, wyd. III, ss. 515.
[2] Trzeba zaznaczyć, że pod wpływem chrześcijaństwa wykształcił się w islamie m.in. ruch suficki, którego zwolennicy żyli we wspólnotach przypominających zgromadzenia chrześcijańskich mnichów, jednak bez bogactwa obrzędowości, charakteryzującej służbę w klasztorach.
[3] Warto wymienić (za G. Auada, op. cit., s. 36–48) wspomniane w kronikach arabskich tytuły według daty powstania: 1. Kitab al-Hira wa tasmijat al-bija wa ad-dijarat wa nasab al-Ibadijjin, autor: Hiszam bin Muhammad bin as-Saib al-Kalbi (zm. 821 r.); 2. Kitab ad-dijarat, autor: Abu al-Faradź Ali bin al-Husain al-Isfahani (zm. 966 r., autor słynnego dzieła Al-AghaniKitab ad-dijara. Autor: As-Surij Ar-Rafa al-Musalli (zm. 972 r., w 1979 wydano w Kairze zbiór jego poezji); 4. Kitab ad-dijarat, autorzy: Abu Bakr Muhammad i Abu Utman Said, bracia pochodzący z miejscowości Al-Chalidija nieopodal Mosulu, stąd często spotyka się w literaturze, że autorami dzieła są Al-Chalidijjan (dwaj Chalidianie), poeci na dworze Sajf ad-Dawla al-Hamadani, zmarli na przełomie X i XI wielu; 5. Al-Adjira wa al-amar fi al-buldan wa al-aqtar, zwany „Wielką Księgą Klasztorów”, autor: Abu al-Hasan Ali bin Muhammad al-Adawi asz-Szimszati (X w.); 6. Kitab ad-dijara, autor: Muhammad bin al-Hasan bin Ramadan an-Nahaui (data śmierci nieznana), 7. Risala fi dajr Mar Siman al-Amudi, autor: Cezar Antiocheński, mnich z opisanego klasztoru Simeona Słupnika, (XII w.); 8. Risala fi adjirat madinat Antakia wa ruhbaniha, autor: Cesar Antiocheński, 9. Achbar ad-djirat wa ruhban Misr, autor: Faradżalla al-Achmimi, asz-Szammas al-Qibti (XIV w.); 10. Wasf Tur Sina wa abnijatihi, autor: Afram asz-Szammas (XVI w.), jego dzieło zachowało się w kilku kopiach, w tym w Archiwum Watykańskim (Ar. No. 286), w Bibliotece Narodowej w Paryżu (De Slane, no. 312) oraz w Al-Chizana Asz-Szarqijja w Bejrucie, tłumaczył je na łacinę Ignacy Guidi i opublikował w „Revue Biblique” 1906 r., w tym samym roku wydał je z komentarzem po arabsku Jezuita Lues Checho w „Al-Maszriq”; 11. Tarich Dajr Az-Zafaran, autor: Ajjub ar-Rahib as-Surjani al-Amidi (XVIII w.). G. Auad wymienia jeszcze dziewięć innych pozycji poświęconych klasztorom i siedem tytułów omawiających styl życia mnichów w klasztorach.
[4] Np. Ibn Chillikan, Wafijjat al-ajan wa anba abna az-zaman, Dar Sadir, Bejrut 1994, t. 3, s. 319–320.
[5] Np. Th. Nöldeke (ed.), Zu as-Shabushti’s Bericht über die Tahiriden, Orientalische Studien, C. Bezold, Giessen 1906, t. 1, s. 155–170; E. Sachau, Vom Klosterbuch des Shabushti, Berlin 1919, ss. 43.
[6] A. S. Atiya, Some Egyptian Monasteries according to the Unpublished Ms. of al-Shabushti’s “Kitab al-Dijarat”, Bulletin de la Sociéte d’Archeologie Copte, 1919, t. 5, s. 1–28. Warto przypomnieć, że w roku 1978 PAX wydał polskie tłumaczenie książki A. S. Atiyi, Historia Kościołów Wschodnich.
[7] Urodził się 5 sierpnia 1866 r. Jego ojciec był libańskim maronitą, a matka Asyryjką z Iraku. Miał na imię Butrus Michael, a po święceniach przybrał imię Anestas Mari. Szkołę średnią ukończył w Bagdadzie w wieku 16 lat i pracował jako nauczyciel języka arabskiego. Po studiach w bejruckim Kolegium Jezuickim udał się w 1887 r. do Belgii, następnie do Francji, gdzie studiował łacinę, grekę i francuski, a także filozofię i teologię. Był wybitnym uczonym, członkiem wielu towarzystw naukowych i laureatem nagród międzynarodowych. Jego prywatny zbiór ofiarowany Muzeum Narodowemu w Bagdadzie i w Mosulu, liczył 20 tysięcy tytułów. Jego imię nosi jedna z ulic w Ammanie. Zmarł 7 stycznia 1947 r.
[8] Opracowując rękopis G. Auad stwierdził z ubolewaniem, że brakuje w nim od 10 kartek do jednej trzeciej objętości. Zaginiona lub zniszczona część znajdowała się na początku rękopisu i dotyczyła opisu klasztorów w Iraku. Odbitka, na której pracował, liczyła 135 stron. Niniejszy szkic siłą rzeczy nie będzie obejmować wszystkich klasztorów znanych w Iraku w pierwszym tysiącleciu chrześcijaństwa.
[9] W VI w. tylko w Tur Abdinie (płd.-wsch. Turcja, przy granicy syryjskiej), regionie znajdującym się w obrębie Al-Dżazira, czynnych było 49 klasztorów asyryjskich. Zob. H. Anschutz, Die Syrische Christen vom TurAbdin, Augustinus Verlag, Wurzburg 1985, mapy. A. Scher zaś twierdzi, że w VII w. na terenie Mezopotamii funkcjonowało blisko sto klasztorów, a źródła zachowały szczątkowe wiadomości tylko o sześćdziesięciu z nich. A. Scher, Tarich Kaldo wa Aszur, Bejrut 1913, t. II, s. 268.
[10] W arabskim nie ma dźwięku /p/. Cytując innych znanych klasyków arabskich G. Auad (op. cit., s. 19–26) przytacza podane w ich dziełach różne wersje tego przezwiska: Asz-Szabusti, Asz-Szajszi, Asz-Szaszi, As-Sabsi, As-Sasi, As-Sanasi, Asz-Szbabuszti, As-Sabasti. Rozbieżności dotyczą także pisowni pełnej wersji nazwiska: Muhammad ibn Ishaq asz-Szabuszti, Abu al-Hasan Ali bin Ahmad asz-Szabuszti, Abu al-Hasan Ali bin Muhammad asz-Szabuszti, Abu al-Husain Ali bin Muhammad asz-Szabuszti. Różnie podawane są również daty jego śmierci: 998, 999, 1008 r.
[11] Charakter klasztorów niewiele się zmienił przez wieki, choć dzisiaj ich rola edukacyjna jest zawężona i ogranicza się w zasadzie do przygotowywania duchownych i celebrantów. W klasztorze Mor Gabriela w Tur Abdinie prawie zawsze, szczególnie w okresie letnim, można spotkać gości, w tym także z Europy.
[12] Dajr – arab. W innych źródłach spotyka się pisownię darmalis i dumalis. Prawdopodobnie, wszystkie trzy wersje są zniekształcone. Zapewne chodzi o imię Romanus, które w wiekach IV-VI nosili trzej święci Kościoła Wschodu. Z późniejszych relacji arabskich geografów wynika, że klasztor tętnił życiem do roku 1228, a w roku 1308 nie było już po nim śladu.
[13] Bab asz-Szammasijja (Brama Ministrantów(.
[14] Podobno w X w. był to najbardziej znany dom w Bagdadzie. Nosił nazwę „Ad-Dar al-Muazzija”, od nazwiska właściciela Muizz ad-Dawla al-Buwajhi (zm. 967 r.). Omówieniu tej budowli i jej roli w życiu społecznym i kulturalnym mieszkańców Bagdadu w X w. G. Auad poświęcił jedną ze swoich prac.
[15] Mowa o Wielkim Poście, który trwa 7 tygodni, do Świąt Wielkanocnych, zwanych Wielkim Świętem. Nie ulega wątpliwości, że chodzi o święta patronów poszczególnych klasztorów.
[16] O tym klasztorze nie wiemy nic.
[17] W czasach bizantyjskich niedaleko Antiochii istniała miejscowość pod nazwą Samal, Samaal, Samalla, wymieniana w źródłach arabskich w wersji: Samalo, Samalwa, Damalo, Damalwa, Szamal, Samalo, Samalwa, Samla, Smala. Jej ruiny noszą dziś turecką nazwę: Sindżerli. W roku 779 oblegał ją przez 38 dni kalif Harun ar-Raszid (786–809). Muzułmanie zmuszali obleganych do poddania się z powodu głodu i braku wody, a następnie zdobyli miasto, niszcząc mury za pomocą maszyn oblężniczych oraz masakrując mieszkańców. Gdzie indziej czytamy, że mieszkańcy oddali miasto pod warunkiem, że ocaleni nie zostaną rozdzieleni. Kalif miał przesiedlić rodziny dziesięciu notabli do Bab asz-Szammasijja w Bagdadzie. Swoją nową siedzibę nazwali oni Samalo. Zbuntowane miasto w roku 858 ponownie zdobył kalif Al-Mutawakkil (847–861). At-Tabari, Tarich at-Tabari, Dar al-Kutub al-Ilmijja, Bejrut 1997, t. 4, s. 567–568.
[18] Zdaje się, że ten klasztor jest wymieniony tylko u Asz-Szabusztiego. Brak o nim wzmianek w innych dostępnych źródłach arabskich.
[19] U Asz-Szabusztiego brak opisu tego klasztoru. Znany arabski geograf Jaqut al-Hamawi cytując Asz-Szabusztiego pisze: „klasztor znajduje się w części wschodniej Bagdadu i słynie z winogron najlepszych gatunków, poszukiwanych w Bagdadzie”. Za G. Auada, op. cit., s. 338–339.
[20] Informacja Asz-Szabusztiego nie jest ścisła. Do Świąt Wielkanocnych pozostały jeszcze trzy niedziele.
[21] Muzułmanie traktowali chrześcijańskie odpusty jako zabawę i rozrywkę.
[22] Kalif al-Mutawakkil wygnał tego poetę do Tikritu i kazał obciąć mu chrząstkę ucha. Pewnego razu, przebywając na wygnaniu, poeta przypomniał sobie czasy spędzone w klasztorach i w towarzystwie przyjaciela udał się z rana do klasztoru Durmalis, gdzie akurat obchodzono święto. Przez dwa dni pił, oglądał ogrody oraz bawił się z chrześcijańską młodzieżą, która co chwilę dawała mu bukiet kwiatów.
[23] Klasztor, zbudowany w roku 779, był czynny nieprzerwanie przez pięć wieków. Prawdopodobnie uległ zniszczeniu w połowie XIII w. Zob. przypis 17.
[24] O tej rzece pisze At-Tabari, op. cit., t. 4, s. 500. „W miesiącu szawwal 151 r.h. (tj. październik/listopad 768), kalif Al-Mansur zbudował dla swojego syna Al-Mahdiego miasto Ar-Rusafa, na wschód od Madinat as-Salam (Miasta Pokoju – tak określano Bagdad). Otoczył je murem, fosą i ogrodem i doprowadził do niego wodę z rzeki Al-Mahdi”.
[25] Asz-Szabuszti używa czasownika taqarraba utworzonego od asyryjskiego wyrazu qurbana (ofiara = Komunia św.).
[26] Nie jest pewne, czy nazwa klasztoru pochodzi od wyrazu taalab (‘lis’) (lm. taalib), czy też od nazwy arabskiego plemienia Banu Taalab, które miało przyjąć chrześcijaństwo.
[27] Święto przypadało w ostatnią sobotę września, chyba że październik rozpoczynał się od niedzieli, wtedy święto przenoszono na tę niedzielę.
[28] Prawdopodobnie chodzi o św. Cypriana (Qibrina), który został męczennikiem w roku 258. Nie można wykluczyć, że w rękopisie arabskim pierwszą literą wyrazu była /f/, zapisana jako /q/. Wówczas należałoby odczytać „Fabronia”, czyli święta umęczona w roku 309. Obie postacie są znane w chrześcijaństwie bliskowschodnim. A. Scher, op. cit., s. 58–59. W oparciu o hagiografie świętych Wschodu wydane pod koniec XIX wieku w Paryżu i Lipsku w kilku tomach, A. Abuna zamieścił obszerny tekst poświęcony św. Fabronii, Szuhada al-Maszriq, Bagdad 1985, t. 1, s. 63–81. Wynika z niego, że 20-letnia Fabronia służyła w klasztorze w Nisibis i w tym mieście na stadionie została poddana straszliwym torturom.
[29] Dżasliq (lm. Dżasaliqa), zarabizowana wersja greckiego wyrazu Catholicos, jest tytułem najwyższego duchownego w Kościele Wschodu (asyryjski, nestoriański) w czasach sasanidzkich i abbasydzkich, obecnie odpowiada mu określenie „patriarcha”. Jednak w Syryjskim Kościele Ortodoksyjnym katolikosowi odpowiada tytuł maferjono, zaś patriarcha ma wyższą rangę. Ów klasztor stanowił rezydencję wielkiego patriarchy asyryjskiego, Tymoteusza, który go odremontował, w nim również został pochowany (†823 r.) – stąd jego nazwa. W kryptach tego klasztoru leży sześciu patriarchów tegoż Kościoła: Giwargis (†834 r.), Sabriszo (†839 r.), Tadde (†872 r.), Juchanna (†892 r.), Juwannis (†1013 r.), Sabiszo (†1256 r.). Klasztor był wielokrotnie rabowany i doznawał poważnych zniszczeń, a ostateczny upadek nastąpił w roku 1338. Inna nazwa klasztoru, prawdopodobnie starsza, brzmiała Kliliszo (Korona Jezusa), od nazwiska świętego żyjącego przed patriarchą Tymoteuszem. W oparciu o źródła arabskie G. Auad (op. cit., s. 350–352) przedstawia jeszcze jeden klasztor w Bagdadzie, który nosił taką samą nazwę.
[30] Nazwa prawdopodobnie zniekształcona z asyryjskiego mawdiana (‘wyznawca’).
[31] Dzielnica w zachodniej części starego miasta.
[32] Uchodził za poetę najwyższej klasy w czasach Abbasydów. Nazywano go rozpustnikiem.
[33] Piastował ten urząd za poprzedniego kalifa Al-Mamuna (813–833) i pozostał w nim za Al-Mutasima, Al-Watiqa (842–847) i Al-Mutawakkila (847–861). Po śmierci urząd objął dotychczasowy namiestnik Churasanu.
[34] Nazywał się al-challuq, a otrzymywano go z szafranu i innych ziół.
[35] Nosiła nazwę ammarijja. Była zwieńczona czymś w rodzaju kopuły, kładziono ją na mule, a podtrzymywali ją dwaj mężczyźni, po jednym z każdego boku. Dziś jest znana w Iraku jako kadżdżawa.
[36] Raczej Szmuni, żeńskie imię biblijne, popularne wśród Asyryjczyków. Według tradycji Szmuni (Salomea) miała siedmiu synów, wzorowo wychowywanych w wierze mojżeszowej. Kiedy król Seleucydów Antioch IV Epifanes (176–164 p.n.e.) próbował narzucić Judejczykom obcą im religię (co wywołało powstanie Mahabeuszów), najpierw kazał katować nauczyciela Łazarza (Eleazara), potem skazał na śmierć w straszliwych męczarniach dzieci Salomei, a na koniec zmarła również i ona. Ciała męczenników pochowano w Jerozolimie, ale chrześcijanie mieli je przenieść do Antiochii i tam zbudować kościół. Ibn al-Ibri, Tarich muchtasar ad-duwal, brak daty i miejsca wydania, s. 60–61; Dolabani F.J.: Al-Aqtab fi szahirat al-kitab, Aleppo 1951, s. 98–100. Szmuni jest patronką ponad dwudziestu czynnych dziś kościołów i kaplic w północnym Iraku oraz dziesięciu innych na terenie Turcji, Syrii, Libanu, Egiptu i na Kaukazie. Jedna z poświęconych jej kaplic znajduje się w klasztorze Mor Mataj nieopodal Mosulu. W miejscowościach Qaraqosz i Bartille (Irak północny) jej święto obchodzi się 15 października (wg kalendarza juliańskiego). Salomea i jej siedmiu synów, a także Eleazar są uznawani za świętych także w tradycji Kościołów prawosławnych. S. Strach, Świętych siedmiu braci Machabeuszy, ich matka Salomea i nauczyciel Eleazar, „Przegląd Prawosławny” 2005, nr 8, s. 37–38.
[37] Informacja o miejscu pochówku jest wątpliwa. Wg innych źródeł jej grób został przeniesiony z Antiochii do kościoła Mor Jaqo w północnym Iraku. Qutrabbul (także Qatarbal), to miejscowość nieopodal Bagdadu, słynąca z dobrych gatunków win i mnóstwa winiarni, prowadzonych prawie wyłącznie przez chrześcijan. Jej ruiny znajdują się w miejscu zwanym dziś At-Tadżi.
[38] Tajjarat (lp. tajjara), zabazib (lp. zabzab), sumajrijjat (lp. sumajrijja) – nazwy łodzi różnej wielkości i prędkości.
[39] Dość duży instrument muzyczny z wieloma strunami. W trakcie gry ustawia się go na ziemi.
[40] W dostępnych źródłach nie znalazłem informacji o klasztorze noszącym taką nazwę. Prawdopodobnie jest to zniekształcona forma Dżirdżis (Jerzy). Św. Jerzy jest bardzo popularny na Bliskim Wschodzie.
[41] Instrument smyczkowy o sześciu strunach.
[42] Znany i utalentowany poeta abbasydzki (zm. 826 r.).
[43] Wydaje się, że nazwa jest zniekształconą formą asyryjskiego wyrazu subara (zwiastowanie) (w odniesieniu do Święta Zwiastowania).
[44] Nazwy trzech miejscowości w pobliżu Bagdadu.
[45] Gdzieniegdzie występuje paralelnie pod nazwą dajr Sardżis (Sergiusz). Św. Sergiusza czcili głównie melkici (rum ortodoks = grekokatolicy) 7 października lub w pierwszą niedzielę po 7 października.
[46] Baradan, Bliszkor, Al-Mhammadijja, Tolon – miejscowości wokół Bagdadu.
[47] Raczej Mar – asyryjski termin używany jako tytuł w odniesieniu do świętych, ojców Kościoła, patriarchów i biskupów. Dżirdżis to Jerzy.
[48] Arab. urub (lp. araba), dziś wyłącznie wóz dwu- lub czterokołowy z zaprzężonym koniem lub innym zwierzęciem.
[49] Arab. amrad (lm. mured).
[50] Nazwa jest skrótem dwu słów asyryjskich: bet (dom, miejsce) i szahra (czuwanie, odpust).
[51] Miasto Samarra zbudował kalif Al-Mutasim w roku 835 i obrał jako stolicę. Asz-Szabuszti używa kontrowersyjnej nazwy Surra Man Raa.
[52] Nazywał się Muhammad bin Abi al-Qasim al-Jamami (zm. 895 r.).
[53] Zniekształcenie wyrazu al-achawat, tj. ‘siostry’, czyli zakonnice. Był to klasztor żeński.
[54] Wyraz niearabski. Prawdopodobnie wywodzi się z asyryjskiego uqabra (‘szczur’). Tak nazywa się obecnie teren na północ od Bagdadu, na którym znajdują się pagórki różnej wielkości z pozostałościami zrujnowanych budowli.
[55] Prawdopodobnie jego relacja dotyczy liturgii Wielkiego Tygodnia, nazywanego Haszo, które to określenie przemienił po swojemu na haszusz i stworzył podobnie do niego brzmiący wyraz maszusz, co świadczy tylko o ignorancji i pogardzie autora dla religii i zwyczajów chrześcijan. Otóż każdego dnia Wielkiego Tygodnia odbywa się w kościele nabożeństwo nocne (ok. godz. 20–22), ze wszystkich najbarwniejsze i najbardziej wzruszające, na które przychodzą całe rodziny, zwykle więcej osób niż na nabożeństwa niedzielne. Wszyscy modlą się w skupieniu i przeżywają męki Chrystusa. W ciągu tego tygodnia, ostatniego z siedmiu tygodni Wielkiego Postu, z jadłospisu eliminuje się wszelkie potrawy z dodatkiem cukru, a w Wielki Piątek wierni częstują się bardzo gorzkim napojem. Dzięki wzmiance Asz-Szabusztiego dowiadujemy się jednak, że nabożeństwa te były obchodzone i w jego czasach.
[56] Podana informacja jest nieprawdziwa, gdyż takie sceny nie mogły mieć miejsca ani w tym, ani w innym klasztorze. W odbiorze Asz-Szabusztiego nawet najbardziej uroczyste nabożeństwa pokutne chrześcijan są okazją do zabawy muzułmanów.
[57] Towarzysz słynnego poety Ibn ar-Rumiego.
[58] Al-Alt, prawdopodobnie od asyryjskiego czasownika ‘lo (‘podwyższyć, wywyższyć’). Wyraz zaś jest przekształconą wersją ‘awluta (‘wejście, przesmyk’) lub ‘alluta (‘zaułek’) lub ‘lota (‘skarpa’). Porównaj tę nazwę z nazwą słynnej w Syrii miejscowości niedaleko Damaszku – Malula. Ruiny Al-Alt, nadal tak nazywane, znajdują się w odległości około 7 km na północny wchód od dzisiejszej miejscowości Balad, a mieszkańców tej okolicy określa się jako Altawijjun (Altanianie).
[59] Wyraz arabski, lm. od adra (dziewica).
[60] Al-Hazira, duża wieś podległa Bagdadowi, położona w kierunku Tikritu, słynąca z renomowanych warsztatów tkackich.
[61] Literat i gramatyk, siostrzeniec Al-Dżahiza, zm. 915 lub 916 r.
[62] Pisarz i encyklopedysta arabski z Basry, zm. 869 r.
[63] Kolejna bajka snuta przez Asz-Szabusztiego. Jest przecież oczywiste, że gdyby ksiądz je „miał”, nie byłyby już dziewicami.
[64] Nosiła nazwę „Qatiat an-Nasara” (Cytadela chrześcijan), w zachodniej części miasta.
[65] Chrześcijanie mieli dużo klasztorów żeńskich. Arabskie źródła wymieniają na terenie Iraku jeszcze trzy, myląc je ze sobą.
[66] Chodzi o Post Niniwy, nadal obchodzony przez Asyryjczyków. Zaczyna się od poniedziałku trzeciego tygodnia przed Wielkim Postem. Jest to trwająca dwa i pół dni głodówka. Nawiązuje do misji proroka Jonasza do Niniwitów (IX w. przed Chr.).
[67] W innych źródłach występuje nazwa Dajr Mariam. Są też informacje, że klasztor zbudowali przesiedleńcy z miejscowości Sus (Turcja południowo-zachodnia), podobnie jak w przypadku wcześniej opisanego Dajr Samalo. Vide przypis 17.
[68] Al-Qadisijja, duża wieś, która słynęła z produkcji szkła. Podobno była otoczona ośmioramiennym murem glinianym, o długości 630 m każde, ze 140 wieżami. W niej kalif Al-Mutawakkil zbudował jeden ze swoich pałaców o perskiej nazwie „Burgwara”, który miał kosztować 20 mln dirhemów. W samym tylko Samarra kalif ten posiadał 17 pałaców.
[69] Al-Mutajra, wieś zbudowana przez Mutajra bin Fazara asz-Szibaniego pod koniec rządów kalifa Al-Mamuna. Była miejscem rekreacji dla mieszkańców zarówno Bagdadu, jak i Samarra.
[70] Poprawnie Mar Mari. Mari jest imieniem pierwszego katolikosa Wschodu. Urzędował w Seleucji (Al-Madain), gdzie zmarł w roku 82. Klasztor pod jego wezwaniem znajdował się na południu od Samarra, a nie w samym mieście.
[71] Śluza wyprowadzała wodę Tygrysu do nawadniania pól.
[72] Z asyryjskiego dajranaja (‘mnich’).
[73] Chleb płaski rozwarstwiony z jedzeniem w środku, przygotowany podobnie jak dzisiejsze kanapki lub pita (lp. szatira).
[74] Stare przysłowie arabskie.
[75] Prawdopodobnie Mar Juhanon (św. Jana).
[76] W arabskich źródłach spotyka się też inną zniekształconą wersję nazwy: Dubai. Chodzi o Szemuna bar Sabbaiego, katolikosa Kościoła Wschodu w Al-Madain, którego Szapur II skazał na śmierć męczeńską w roku 341 wraz z dużą grupą chrześcijan. Jest on autorem wielu rozpraw w języku asyryjskim, z których większość zaginęła. Kościół asyryjski czci jego pamięć i pamięć jego towarzyszy w Wielki Piątek, zaś Kościół chaldejski przeniósł to święto na pierwszy piątek po Wielkiej Nocy.
[77] Uległ zniszczeniu w połowie XVIII w., w wyniku ciągłych napadów Kurdów. Nieliczne jego ruiny znajdują się dziś w miejscu znanym przez mieszkańców Mosulu jako Basztabia, w pobliżu źródła wody siarkowej.
[78] Prawdopodobnie chodzi o bogaty zbiór rękopisów, a nie tylko Ewangelie.
[79] Szaanin, od asyryjskiego uszane (święto Hosanny, tj. Niedziela Palmowa, nazywana w Kościołach Wschodnich Niedzielą Oliwną).
[80] Czwarty kalif (zginął 661 r.), kuzyn i zięć proroka Mahometa. Jego potomkowie i zwolennicy dokonali rozłamu w islamie, tworząc szyizm.
[81] Muawija ibn abi Sufian, najpierw gubernator Syrii i największy przeciwnik Aliego bin abi Taliba, następnie pierwszy kalif (661–680) dynastii Omajjadów, reprezentujący ortodoksyjny islam sunnicki.
[82] Choć opis jest mało dokładny, prawdopodobnie chodzi o klasztor Mar Mataja (św. Mateusza) zbudowany w IV wieku przez perskiego satrapę Asyrii, Sanheriba. Jest on nadal czynny. Mateusz był pustelnikiem i nie miał potomstwa. Wydaje się też mało prawdopodobne, aby owego Junisa rozumieć jako Ninosa, legendarnego budowniczego Niniwy. Prędzej można przyjąć, że jest to arabskie przekształcenie Jonasza, proroka biblijnego, który – jak wspominałem – miał przybyć do Niniwy (XI w. przed Chr.), aby ostrzegać jej mieszkańców przed nadchodzącym gniewem Boga. Do tej misji nawiązuje przestrzegany u chrześcijan asyryjskich Post Niniwy, znany także u Koptów jako Post Jonasza. Zob. przypis 65.
[83] Dziwnie brzmi ta nazwa: „klasztor diabłów”.
[84] Balad, starożytne miasto asyryjskie położone nad prawym brzegiem Tygrysu, około 40 km na północny zachód od Mosulu.
[85] Zdania w nawiasie są uzupełnieniem opisu z innego źródła arabskiego, dokonanym przez G. Auada. Widać, że oba opisy nie są zgodne. Zresztą nie tylko w tym przypadku brak ścisłości w opisie Asz-Szabusztiego.
[86] Przezwisko poety arabskiego, którego pełne imię i nazwisko brzmiało Abu Bakr Muhammad bin Ahmad bin Hamdan.
[87] Abbada al-Muchannat (zm. około 864 r.). Jego ojciec był kucharzem kalifa Al-Mutawakkila.
[88] Zarabizowany skrót od Mar Sarkis (św. Sergiusz). Wraz ze swoim towarzyszem Bachusem poniósł on śmierć męczeńską z rozkazu cesarza rzymskiego Maximusa Galeriusa około roku 307. Jego imię wiąże się z miastem Sergiopolis (dziś Ar-Rusafa) nad Eufratem w Syrii. Był do tego stopnia popularny, że wojskowe oddziały arabskich chrześcijan utrwalały jego podobiznę na swoich sztandarach. Dziś jest czynny klasztor pod wezwaniem tych dwóch świętych w syryjskiej Malula.
[89] W innych źródłach arabskich przytoczony przez Asz-Szabusztiego wiersz o tym klasztorze przypisuje się innemu poecie arabskiemu, mianowicie Abullahowi bin al-Abbas bin al-Fadl bin ar-Rabi.
[90] Poeta pochodził z Al-Kufy. Był alkoholikiem i nic nie interesowało go bardziej jak picie wina. Zginął w pijalni, przywalony dwiema beczkami wina.
[91] Znane też w wersji Sardżis. Zob. przypis 87.
[92] Jedno z pierwszych przedislamskich miast arabskich na południu Iraku. Jego ruiny znajdują się w odległości około 10 km na północny-wschód od miasta An-Nadżaf i noszą nazwę Tirizat.
[93] W Iraku są dwa miasta o nazwie Al-Qadisijja: jedno obok Samarra, a drugie obok Al-Kufy. Szczególnie to drugie jest znane w historii Arabów; w jego pobliżu rozegrała się rozstrzygająca bitwa, w której muzułmańskie wojsko arabskie pokonało Persów. Tę sławę wykorzystał Saddam Husein, nazywając wojnę z Iranem Qadisijjat Saddam.
[94] Arab. asaqif (także asaqifa) (lp usquf) (‘biskup’).
[95] Zastanawia brak u Asz-Szabusztiego wzmianki o innych licznych klasztorach w Al-Kufie. Czy dlatego, że już w jego czasach leżały one w ruinie? M. S. at-Turajhi w swojej unikatowej książce Ad-dijarat wa al-amkina an-nasranijja fi Al-Kufa wa dawahiha, Bejrut 1981, ss. 339, wymienia i omawia aż 45 klasztorów, które znajdowały się w tej okolicy, zaopatrując swoje dzieło w bogaty materiał ilustracyjny: schematy budowli, zdjęcia elementów architektury i krzyży wykutych w kamieniu oraz ceramiki.
[96] As-Sadir, najbardziej znany pałac w Al-Hirze, często utożsamiany z pałacem Al-Chawarnaq, uchodzącym za cud architektury. As-Sadir jest zarabizowaną nazwą perską – seh (‘trzy’) der (‘kopuła’). W klasztorze znajdowały się trzy kopuły.
[97] Arabskie plemię chrześcijańskie, które władało Al-Hirą w latach 268–632.
[98] Ali bin Muhammad bin Dżafar bin Muhmmad bin Ali bin Husain bin Ali bin abi Talib, prawnuk czwartego kalifa.
[99] Chodzi o szlak pielgrzymkowy do Mekki.
[100] W takim stroju wyglądał niczym sprzedawca artykułów spożywczych, bo takie ma znaczenie wyraz baqqal.
[101] W tym wypadku „Nabatejczyk” oznacza ‘chrześcijanin’. W innych źródłach arabskich występuje nieco odmienna wersja pytania: „Arabami jesteście, czy Nabatejczykami?” Odpowiedź zaś miała brzmieć: „Arabami, którzy stali się Nabatejczykami i Nabatejczykami, którzy stali się Arabami”. Arabski czasownik istanbata tłumaczyłem jako ‘stać się Nabatejczykiem’, zamiast dosłownego ‘znabateizować się’.
[102] Występuje tu gra słów: arabski rzeczownik sinnun oznacza zarówno wiek, jak i ząb. Pytanie „Fama sinnuka?” każdy rozumie jako pytanie o wiek, jednak Abd al-Masih chciał w obliczu groźnego Chalida popisać się odwagą i elokwencją, a nawet trochę ironizować.
[103] Być może, czterysta lat to okres od momentu przyjęcia chrześcijaństwa przez mieszkańców Al-Hiry. Oznaczałoby to, że Abd al-Masih liczy wiek swojego plemienia od chwili przyjęcia chrześcijaństwa.
[104] Asz-Szabuszti po zrelacjonowaniu przebiegu spotkania naczelnego wodza wojska arabskiego z przedstawicielem chrześcijańskiego miasta Al-Hira wymienia dalsze obiekty chrześcijańskie.
[105] Najbogatszy chrześcijanin w mieście Al-Hira. Nieco więcej o nim vide M. Abdalla, Wierność i oddanie. Trzy wieki chrześcijańskiej rodziny Bachtiszo w służbie medycznej Abbasydów, w: W kręgu cywilizacji Półksiężyca, Barbara Michalak-Pikulska (red.), Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2002, s. 41–54.
[106] Arab. qubba (‘kopuła’). Asz-Szatiq, z asyryjskiego sztiqa (‘milczący, cichy’). Tak określano pustelników lub mnichów, którzy z nikim nie rozmawiali. Podobne zakony są znane także w Europie.
[107] Żył w Al-Kufie.
[108] W innych źródłach spotyka się taką wersję owego pozdrowienia: „Niech okaże ci wdzięczność ręka, która zubożała po bogactwie, i niech nie rządzi tobą ręka, która wzbogaciła się po biedzie”.
[109] W literaturze arabskiej spotyka się informacje o trzech klasztorach noszących imię Hind. Pierwszy, wyżej opisany, był znany jako Dajr Hind as-Sughra (Klasztor Hind Młodej), drugi, też w Al-Hirze, to Dajr Hind al-Kubra (Klasztor Hind Starszej), trzeci zaś znajdował się nieopodal Damaszku. Do informacji podanych przez Asz-Szabusziego warto dodać jeszcze kilka zaczerpniętych z innych źródeł. Hind zdecydowała się wstąpić do klasztoru i żyć w żałobie po śmierci swego ojca an-Numana. Zmarł on w więzieniu, do którego został wtrącony z rozkazu perskiego króla Chosroe. An-Numan doprowadził do klasztoru wodę kanałem z Eufratu, udekorował ołtarz pięciuset lampami ze złota i srebra, a olej do nich był uzyskiwany z kwiatów. Palono drewno sprowadzane z Indii, wydzielające bardzo przyjemny zapach. Tutaj modlił się i przyjmował Komunię. Hind zmarła w tym klasztorze i w nim została pochowana. Gdzie indziej czytamy, że kiedy Chalid ibn al-Walid podbił Al-Hire, zaproponował Hind (w opisie tego wydarzenia występuje ona jako Hurqa lub Hurajqa), aby przeszła na islam i wyszła za muzułmańskiego wielmożę. Ona jednak odpowiedziała: „Swojej religii nie zamienię na żadną inną, natomiast jeśli chodzi o ożenek, świadomie tego nie chciałam za młodu, tym bardziej teraz, w starszym wieku, którego kres może nastąpić dziś lub jutro”. „W takim razie, jakie masz życzenie?” – zapytał. „Proszę o ochronę dla chrześcijan, którzy znaleźli się w waszych rękach”. „To nasz obowiązek, do którego zostaliśmy zobligowani przez naszego proroka” – zapewnił. „To jedyna moja prośba, innej nie mam. Żyję w klasztorze, który zbudowałam w sąsiedztwie kości moich krewnych, do których chcę się dołączyć” – dodała. Kiedy Chalid zaproponował jej pomoc i odzież, odmówiła: „Nic z tych rzeczy nie potrzebuję. Mam dwóch poddanych, którzy dbają o moje gospodarstwo rolne. I to nas ratuje od śmierci głodowej”. Vide G. Auad, op. cit., s. 388–389.
[110] Zurara podobno było imieniem właściciela, bogatego mieszkańca Al-Kufy, którego dom po jego śmierci zamieniono na klasztor.
[111] Ajan był opiekunem Sada bin abi Waqqasa.
[112] Ci dwaj poeci uchodzili za upijających się nałogowo winem i przez to często nie kontrolowali swojego zachowania, acz byli uznawani za mistrzów poezji. Oto inny epizod z ich życia. Z udziałem czterech innych poetów zorganizowali sobie biesiadę przy winie i śpiewie. Jeden z nich, podobnie jak pozostali w stanie nietrzeźwym, przypomniał sobie, że od trzech dni się nie modlili i ogłosił krótką przerwę na modlitwę. Akceptując pomysł, Muti wstał i zaproponował, aby towarzysząca im śpiewaczka przewodniczyła modlitwie, jak gdyby była imamem. Owa kobieta nie miała na sobie majtek i nosiła krótką suknię. Kiedy uklękła przed nimi, ukazały się jej pośladki. Widząc to, Muti natychmiast skoczył ze swego miejsca i ucałował je, w następstwie czego przerwali modlitwę i wszyscy długo się śmiali.
[113] Powinno być Umr Mar Junan. Podobno Junan pochodził z Cypru i był potomkiem cesarza Konstantyna Wielkiego. Wykształcenie zdobył w egipskiej Aleksandrii, został uczniem św. Eugeniusza Wielkiego i wraz z nim przybył do Mezopotamii. Klasztor zbudował w połowie IV wieku i w nim został pochowany. Pomimo że kalif Al-Muwakkil kazał zburzyć część klasztoru, funkcjonował on do końca X wieku. Jeden z jego mnichów został wyświęcony na biskupa Heratu przez katolikosa Mar Mari bar Tuba, który zmarł w roku 1000.
[114] Miasto Al-Anbar leżało nad Eufratem, około 15 km na zachód od Bagdadu. Zbudowali je Persowie, a odnowił, wzniósł pałace i zamieszkiwał aż do śmierci kalif Abu al-Abbas as-Saffah (750–754). Ruiny miasta znajdują się dziś w odległości około 4 km na północny-zachód od Al-Falludżi.
[115] Zatrzymał się w nim m.in. kalif Harun ar-Raszid na początku 803 r., At-Tabari, op. cit., t. 4, s. 661.
[116] „Kuszadżam” to pseudonim Abu al-Fatha Mahmuda bin al-Husaina, poety pochodzącego z miasta Ar-Ramla w Palestynie (zm. 952 r.). Pytany o genezę pseudonimu wyjaśnił: /k/ od katib (‘pisarz’), /sz/ od szair (‘poeta’), /a/ od adib (‘literat’), /dź/ od dżawad (‘rumak’), /m/ od munadżdżim (‘astrolog’).
[117] Temu klasztorowi M(ichael) Auad, brat G. Auada, poświęcił pracę Dajr Qunni: Mawtinu al-wuzara wa al-kuttab wa maqilu al-masihijja fi al-Iraq, „Al-Maszriq”, 1939, nr, 13, s. 180–198 (Bejrut). Qunni miała być siostrą urzędującego w Ktezyfonie władcy perskiego imieniem Artaban, którą św. Mari, uczeń św. Addaja, nawrócił na chrześcijaństwo. Vide A. Abuna, op. cit., s. 31–32.
[118] Powinno być Mar. Zaś Salih wywodzi się z asyryjskiego szliha (‘apostoł’). Mar Mari, uczeń Mar Addaja (Tadeusz, jeden z siedemdziesięciu dwóch uczniów Chrystusa), szerzył chrześcijaństwo w Mezopotamii. Vide przypis 69.
[119] Jest obchodzone w dniu 14 września.
[120] Pełne imię i nazwisko brzmiało: Abu Ali Muhammad bin al-Husain bin Dżumhur al-Ummi.
[121] Należał jednak do znanych osobistości chrześcijańskich w Iraku. Zmarł w roku 922. Jego imię nosi jeden z klasztorów w Samarra. Zaś jego brat Said przyjął islam po namowie Al-Muwaffaqa i stał się jego wezyrem.
[122] Zm. 891 r. Brat kalifa Al-Mutamida, z którym współrządził.
[123] O tych wydarzeniach pisze At-Tabari, op. cit., t. 5, s. 592.
[124] Spotyka się nieraz zniekształcone brzmienie nazwy: Amr Askar. Kaskar jest regionem, którego głównym miastem jest Wasit.
[125] Malownicza wieś, w której – jak wynika z wiersza Ibn al-Hadżadża – znajdował się klasztor nieopisany przez Asz-Szabusztiego.
[126] At-Tabari, op. cit., t. 2, s. 308–312, 363–364, 376, 389, 518, 524; t. 3, s. 749; t. 4, s. 289, 343, 369, 384, wspomina ten klasztor w wielu miejscach. Z jego opisu wynika, że Abu al-Abbas (syn kalifa Al-Muwaffaqa i późniejszy kalif, który przyjął imię Al-Mutadid) obrał ten klasztor za obóz dla swych wojsk zarówno przed, jaki po zwycięskiej bitwie, która rozegrała się w pobliżu przeciwko „czarnym” (Zandź).
[127] Pełna wersja nazwiska: Abu Dżafar Muhammad bin Hazim bin Amru al-Bahili. Urodził się i wychowywał w Basrze.
[128] Te informacje nie są ścisłe. Ruiny Balad znajdują się na północ od Mosulu, po prawej stronie Tygrysu, a klasztor leży na wschód od Mosulu, po lewej stronie rzeki.
[129] Więcej o klasztorze w liście patriarchy Syryjskiego Kościoła Ortodoksyjnego, Ignacego Afram I Barsom (†1957 r.), wysłanym do G. Auada w dniu 8 lutego 1941 r.: „Dajr al-Chanafis [arab. ‘klasztor nietoperzy’] leży na pagórku nieopodal wsi Bartille, na wschód od Mosulu. Jego patronem jest św. Daniel pustelnik, który wraz ze św. Mateuszem pustelnikiem opuścił Omida (dziś Diyarbakir w Turcji) w roku 363 i udał się do kraju Niniwy. Klasztor został zbudowany na przełomie IV i V w. Jego potoczna nazwa wzięła się stąd, że w dniu św. Daniela pustelnika (20 XI) pojawiały się małe nietoperze, które po trzech dniach znikały. I tak jest do dziś. Klasztor był czynny do końca XIII w. Wspomina go Ibn al-Ibri (Bar Ebraja, †1286 r.) przy opisie wydarzeń roku 1261: «W tamtym czasie mieszkańcy wsi Bascharaja i inni obywatele Niniwy udali się na odpust do klasztoru Al-Chanafis. Kiedy byli w drodze powrotnej i przeszli na drugą stronę rzeki Zab, aby pójść dalej do Irbilu, spotkał ich emir Quwwatlubeg. Pod pretekstem, że przybywają od strony wroga, zabił wszystkich, co do jednego». Klasztor więc funkcjonował przez prawie 900 lat. W połowie XIX w. powstały dwie wsie asyryjskie, które nazwano Badana Raba i Badana Zura (Badana, skrót od Bet Daniel – dom Daniela). Przez pewien czas klasztor nosił nazwę Ad-Dajr al-Ala (Klasztor Górny), a w odległości około 40 minut marszu, na stoku góry, w pobliżu al-Ajn as-Safra (Żółtego Źródła) znajdował się inny klasztor nazywany Ad-Dajr as-Sufli (Klasztor Dolny). Jego ruiny były rozpoznawalne jeszcze do lat I wojny światowej. Jednak po tym okresie kurdyjscy rabusie zabrali to, co zostało, i nieprawnie położyli rękę na to miejsce”. G. Auad wspomina (op. cit., s. 413): „12 kwietnia 1935 roku zwiedziłem ruiny tego klasztoru w towarzystwie mojego szwagra, Saida Dżadżawiego. Szliśmy ze wsi Karamlis (15 km na wschód od Mosulu) i po godzinie dotarliśmy do klasztoru Dajr Bar Ita, z którego pozostały tylko nieliczne ruiny, porozrzucane tu i tam. Szliśmy dalej, do południowo-wschodniego podnóża góry Al-Ajn As-Safra. Wspinaliśmy się po górze, do klasztoru Mar Daniel al-Ala, zwanego też Dajr al-Chanafis. Jego ruiny znajdują się na szczycie góry. Ma cudowne położenie. Widać stąd całą równinę mosulską”.
[130] Raczej w pobliżu miejscowości Maltaja (dziś Dohuk) na stoku góry. Jego cele były zbudowane kaskadowo i piętrowo, a pod nimi spływał strumień wody. Jego mnisi byli dobrymi ogrodnikami, uprawiali (także u podnóża góry) drzewa oliwne, granatu, winorośl, szafran. Ruiny klasztoru noszą dziś nazwę Mar Abda.
[131] Nazwa jest potoczna i pochodzi od wyrazu Qira (‘smoła’), właściwa brzmi Mar Zina. Zina wywodził się z małego miasteczka w pobliżu Tikritu. Chrześcijaństwo przyjął wraz ze swoją siostrą Sarą. Na księdza, a następnie biskupa, wyświęcił go katolikos Wschodu, Szmuil (614–624). Był wielkim misjonarzem; w dniu jego śmierci (640 r.) chrzest miało przyjąć 6 tysięcy osób. Pod koniec VII wieku w klasztorze służyło 170 mnichów. Ich utrzymanie zapewniała owa smoła, początkowo także rtęć. Ostatnie informacje o klasztorze pochodzą z roku 1210, kiedy to król Mosulu, Nur ad-Din Arslan Szah Masud, ciężko chory, udał się do owego źródła, aby się wykąpać. Jednak to mu nie pomogło i zmarł tego samego dnia w drodze powrotnej. Zob. Ibn al-Ibri, Tarich az-zaman, Dar al-Maszriq, Bejrut 1986, s. 249–250.
[132] Znane do dziś źródło wody leczniczej zawierającej dużo siarki, 16 km na południe od Mosulu, w miejscowości Hammam al-Alil.
[133] Powinno być Mar Qawma. Opisowi patrona tego klasztoru odpowiada postać Mar Tuma (św. Tomasz Apostoł). Jednak Kościoły Mezopotamii podkreślają, że św. Tomasz zmarł w Indiach, a jego ciało zostało przewiezione do Edessy w roku 394. Wszakże jeden ze świętych Syryjskiego Kościoła Ortodoksyjnego nosi imię Qawma. Urodził się w Majjafaraqin, nieopodal Kirkuku (VI w.), a do 90. roku życia miał służyć na drzewie. Po śmierci wierni zbudowali w miejscu jego odosobnienia klasztor. Kiedy klasztor został zburzony przez tureckich Seldżuków (1057 r.), kości świętego zabrano i umieszczono w innych czynnych kościołach i klasztorach, w tym w Mosulu. Spośród 400 służących w klasztorze mnichów Turcy zabili 120, pozostałych uratowała okoliczna ludność chrześcijańska, płacąc okup w złocie i srebrze.
[134] Określenie położenia klasztoru nie jest jasne.
[135] Dajr al-Himar (‘klasztor osła’), chyba to wymysł Asz-Szabusztiego lub jego informatorów. Przy założeniu, że drugie słowo źle zapisali kopiści, próby odgadnięcia brakujących samogłosek i kropek mijają się z celem.
[136] Asz-Szabuszti użył określenia „szahid”, które, wbrew pozorom, nie oznacza „świadka”, lecz męczennika za wiarę, z asyryjskiego sahda. Trzeba też pamiętać, że męczeństwo w chrześcijaństwie jest rozumiane zupełnie inaczej niż w islamie.
[137] Prawdopodobnie Mar Sarkis.
[138] Tego zdania nie da się w żaden sposób zrozumieć.
[139] Kolejne sformułowanie zupełnie niezrozumiałe. Cytując inne źródła arabskie G. Auad (op. cit., s. 306) przytacza podobną historię, dotyczącą jednak kościoła w innej części świata: „Mówi się, że na Morzu Maghrebu, od strony Andaluzji, znajduje się góra, w której wyryto kościół o nazwie „Kościół Kruka”. Nazwa wzięła się stąd, że budynek ma dużą kopułę, a w niej zagnieździł się kruk. Ptak nie opuszcza tego miejsca i nie wiadomo, czym się odżywia. Przebywający tu mnisi są zobligowani do przyjmowania zwiedzających. Kiedy do kościoła zbliża się jedna osoba, kruk wyciąga głowę poza okienkiem w szczycie kopuły i wydaje jeden głos, jeśli są dwie osoby, wydaje dwa głosy, a jeśli siedem osób, to siedem głosów. Tyle wydaje głosów, ile jest osób. A to jest cud”.
[140] Występuje też jako Dajr Abba Szamun (Szymon). Patron był pustelnikiem żyjącym na przełomie VI i VII w. i pochodził z Kaszgar. Jego pierwszym nauczycielem i przewodnikiem był Ibrahim al-Kaszgari, a po jego śmierci (588 r.) przejął go Rabban Bar Ita i poświęcił na mnicha. Pierwsze lata służył w grocie, następnie udał się do Palestyny, aby żyć w odosobnieniu nad brzegiem rzeki Jordan. Po powrocie do Mezopotamii wybrał sobie grotę nieopodal miejscowości As-Sin (na prawym brzegu Tygrysu, przy ujściu rzeki Mały Zab), będącej od VI do XII w. siedzibą biskupią, przy której niebawem zbudował klasztor o surowej regule. Jego imię wiąże się z innymi klasztorami, w których służył jako przeor: dajr Kniba (niedaleko Kirkuku), dajr Bnuhedra (w Persji), dajr Saliba (Mezopotamia). Zmarł w wieku 120 lat.
[141] Właściwa nazwa: Dajr Ajn Dżadż. Jego założycielem był katolikos Mar Maruta (629–649), rezydujący w Tikricie, stąd przydomek At-Tikriti. Rolę klasztoru w życiu duchowym, kulturalnym i społecznym mieszkańców Mezopotamii opisał Mar Dinha I, katolikos Tikritu (649–659). Jego opinia jest przytoczona w liście, który 26 lutego 1941 r. wysłał do G. Auada patriarcha Syryjskiego Kościoła Ortodoksyjnego Ignacy Afram I Basom, i jest najlepszym argumentem przeciwko baśniom nieodpowiedzialnych poetów muzułmańskich, którzy niemal każdy klasztor widzieli wyłącznie jako miejsce swojej rozrywki. Czytamy tam: „Kiedy Mar Maruta upiększył miasto Tikrit, chciał, aby sztandar urbanizacji oświecił także przyległe pustkowia. Udał się tam z grupą ludzi zdolnych do poświęceń i znalazł obfite źródło wody nazywane Ajn Dżadża. Aby wodę zagospodarować, wykopano stałe koryto i powstała rzeczka, przy której postanowiono budować klasztor pod wezwaniem Mar Sarkis. Budowla była rozległa; obejmowała kościół, bibliotekę, sypialnie, cele, pokoje gościnne, pomieszczenia gospodarcze. Niebawem wypełniła się mnichami z rabbanem (przeorem) Mar Saba na czele, którzy ciężką pracą zamienili to miejsce w duży i liczący się ośrodek, znaną w całej Mezopotamii przystań i punkt zaopatrzeniowy dla podróżnych z i do Aqula (Al-Kufa), ze wschodu na zachód oraz z południa na północ. Klasztor stanowił też sierociniec i dom opieki dla pokrzywdzonych przez los, bezdomnych i uchodzących z życiem w tym trudnym okresie historii regionu. Klasztor tętnił życiem przez ponad sześćset lat, do połowy XIII w., gdzie nastąpił najazd Tatarów”.
[142] Latem 2003 r. zwiedziłem z grupą studentów poznańskich uczelni m.in. asyryjską wieś Hassana, malowniczo położoną u podnóża góry Dżudi, kompletnie zniszczoną (jej mieszkańcy zostali w latach 80. XX w. zmuszeni przez wojsko tureckie do jej opuszczenia). Od byłego proboszcza (jedyny mieszkaniec, który w wyniku owej akcji nie wyemigrował na Zachód, zmarł w sierpniu 2005 r. w mieście Midyat w Tur Abdinie) usłyszałem zarówno o tym klasztorze, jak i o wielkim posągu wyrytym w skale w górnej partii góry, przedstawiającym jakiegoś króla asyryjskiego. Niestety, pomimo dwugodzinnej wspinaczki, nie udało nam się dostrzec konturów tego obiektu.
[143] Najczęściej spotyka się pogląd, że Arka Noego zatrzymała się na górze Ararat, jednak wymienia się także górę Dżudi, którą wspomina Asz-Szabuszti (jej szczyt sięga wysokości 4 tysięcy metrów). Również na terenie Arabii znajduje się góra o tej samej nazwie (Koran XI, 44) i nie wiadomo, na której z nich Arka miała się zatrzymać.
[144] W tureckim obecnie mieście Dżizre (nad Tygrysem) chrześcijan już nie ma. Z miastem tym związani byli moi przodkowie.
[145] Obecnie stanowią oni w Iraku zaledwie kilka procent obywateli.
[146] A. Scher, op. cit., s. 257.
[147] N. W. Pigulewska, Kultura Syryjska we wczesnym średniowieczu, PAX, Warszawa 1989, s. 21, 36, 53, 65.